Бобруйская фортеция была
одной из самых мощных в Европе
В губернском периоде нынешней Могилевщины видное место занимает г. Бобруйск. До конца XVIII века он не играл какой-либо существенной роли среди других белорусских городов и оставался местечком – центром Бобруйского староства. Поднятию статуса этого городского поселения способствовало перенесение в 1790–1791 годах центра Речицкого повета Минского воеводства из Речицы в Бобруйск. Произошло это в связи с тем, что после первого раздела Речи Посполитой в 1772 году центр повета Речица оказался на государственной границе между Российской империей и Речью Посполитой, проходившей по Днепру. К тому же, Речица находилась на окраине повета, в то время как Бобруйск был значительно ближе к его географическому центру, что было удобнее и для жителей, и для властей. С того времени началось оживление экономической жизни города, расширение масштабов внутренней торговли и развитие ремесел. Внутриполитические разногласия в Речи Посполитой привели к тому, что российские войска весной 1792 года перешли государственную границу и вступили на территорию Речи Посполитой. Русский корпус генерала И. Ферзена в 20-х числах мая без боя занял Бобруйск, после чего двинулся на Слуцк и дальше на запад. Так Бобруйск оказался под контролем российской власти, а после второго раздела Речи Посполитой в январе 1793 года уже вся Центральная Беларусь была включена в состав Российской империи. Бобруйск вошел в состав вновь созданной Минской губернии, но до образования уезда оставался государственным местечком. 3 мая 1795 года он становится центром Бобруйского уезда. Жители города получили статус мещан, был создан городской магистрат, уездный суд, нижний земский суд, духовная управа и другие органы управления. Указом Екатерины II 22 января 1796 года, как и для других городов, в рамках введения городского законодательства 1770–1790-х годов XVIII века, Бобруйску был пожалован городской герб: «… в середине серебряного поля мачта и к ней приставленныя два для мачт изготовленныя дерева крестообразно». Герб, как символ отличия города от сельского поселения, был хорошо принят горожанами и понятен им. Поводом для такого герба послужил вывоз водным путем из окрестностей города мачтового леса в Черноморские и Балтийские порты. Современный герб г. Бобруйска утвержден Указом Президента Республики Беларусь 3 января 2005 года и полностью повторяет изображение старого герба. В начале XIX века Бобруйск продолжал оставаться небольшим местечковым городом, в котором насчитывалось 200 деревянных домов. Городские укрепления к тому времени были уничтожены, в городе и вокруг него по-прежнему располагались огороды, сады, поля и сенокосы. Местечко скорее напоминало сельское поселение, чем город. В 1800 году составлен и утвержден первый проектный план Бобруйска, по которому город застраивался до 1810 года. В дальнейшем все его развитие связано со строительством на месте бывшего замка Бобруйской крепости. В 1810 году российское Военное министерство направило в Украину, Прибалтику и Беларусь несколько десятков опытных инженеров с задачей поиска наиболее удобных мест для строительства укрепленных районов, которые могли бы стать новой линией обороны на вновь приобретенных землях. Одна из таких площадок была предложена в Бобруйске инженером Т. Нарбутом. Его поддержал инспектор инженерного корпуса К. Опперман, который разработал генеральный план, и 4 июня 1810 года начались первые земляные работы по возведению крепости. По замыслу плана строительства, представленного военным министром Российской империи Барклаем-де-Толли императору Александру І, Бобруйская крепость, наряду с существовавшими тогда «фортециями» Рига и Киев, должна была стать одной из самых мощных в Европе. Она играла роль опорного пункта в Полесье и плацдарма для сбора войск в случае войны России на западе. Разместить крепость планировалось на правом берегу Березины у впадения в нее Бобруйки. Общая протяженность всех фронтов основной крепости составляла около 3,8 км. Руководителем работ по строительству крепости был назначен инженер генерал-майор Я. Фелькерзам, а с января 1811 года – полковник С. Федоров. На помощь рабочим сюда направили 12 батальонов из резервной армии с артиллерийскими лошадьми и подводами. В дальнейшем здесь использовались и другие воинские части, которые для удобства управления были сведены в единую резервную дивизию под командованием генерал-майора Г. Игнатьева. Необходимые строительные материалы доставлялись в Бобруйск из Карелии, Украины и даже Кавказа и Урала. Рабочую силу (крепостных крестьян) для строительства крепости поставляли Могилевская, Минская и Черниговская губернии. В июле 1810 года здесь уже работало несколько тысяч военных, горожан и крестьян. Территория будущей крепости со всех сторон окружалась валом 8–10-метровой высоты. На некоторых участках в его толще были встроены складские помещения, которые могли вмещать запасы провианта на 13–15-тысячный гарнизон. Там, где земляной вал проходил по берегам рек, снизу прокопали широкие рвы, которые заполнялись водой из Березины и Бобруйки. Цитаделью (центральной частью) крепости являлась ее юго-восточная часть. Въезд в крепость осуществлялся через Минскую, Слуцкую и вновь построенную Водяную брамы. В начале 1811 года было закончено возведение деревянного форштадта, а 4 июля того же года последовал царский указ, по которому только что возведенные крепости – Бобруйская и Динабургская – причислялись к первому классу оборонительных сооружений на территории России. Чуть позднее, несмотря на то что еще полным ходом шло строительство, над Бобруйской крепостью торжественно был поднят военный флаг Российской империи. К середине 1812 года крепость в основном была построена. Пять ее главных бастионов хорошо подготовили на случай осады и против открытого штурма неприятелем. На крепостных укреплениях было установлено 330 орудий разных калибров, сделаны запасы боеприпасов на 1 год и продовольствия на 6 месяцев в расчете на 8000 человек. Были построены бараки и землянки на 18 батальонов личного состава. В таком состоянии, являясь мощным препятствием на пути вражеской армии, Бобруйская крепость встретила войну 1812 года. В начале войны гарнизон крепости состоял из резервной дивизии, которая насчитывала около 4000 человек. Наиболее слабой стороной обороноспособности крепости была недостача хорошо обученной артиллерийской прислуги, из-за чего накануне войны около 200 крепостных орудий не имели своих расчетов. Начальником гарнизона, как старший по званию, оставался генерал-майор Г. Игнатьев – энергичный и инициативный военачальник, внесший огромный вклад как в дело строительства, так и в боевую организацию обороны крепости. Под его руководством гарнизон крепости, находясь в осаде, проводил масштабные вылазки по разведке тыла врага и боевые действия против оккупантов в окрестностях Бобруйска. Активная деятельность осажденных войск способствовала удержанию в крае значительного количества польско-французских войск. …Сразу же после начала военных действий на территории Беларуси комендант Игнатьев разослал во все стороны курьеров. От имени бобруйского военного коменданта он приказал игуменскому, борисовскому и бобруйскому исправникам спустить по реке Березине все суда и паромы к Бобруйску, чтобы враг не смог использовать их для переправы. Реквизициями у местного населения отряды коменданта крепости заготовили большое количество провианта и повозок с лошадьми. От своих конных разведчиков Г. Игнатьев получил сведения, что войска французского маршала Л. Даву идут следом за 2-й Русской армией П. Багратиона, которая отступает на Слуцк. Он приказал в срочном порядке вывезти продукты и фураж на дорогу Бобруйск–Слуцк, чтобы уставшие и люди, и лошади смогли подкрепиться. Свыше шестисот повозок было направлено навстречу отступающей русской армии. На них же в Бобруйск доставили все орудия, раненых и больных солдат П. Багратиона. С 3 по 6 июля 1812 года части 2-й Русской армии входили в крепость. На протяжении трех дней под прикрытием мощных крепостных стен они отдыхали и приводили себя в порядок. Историк А. Михайловский-Данилевский отмечал: «Удачный выбор места, где построен Бобруйск, оказал в Отечественную войну большую, неоценимую услугу. Ни одна крепость России никогда не была такой полезной, как Бобруйск в 1812 году. Если бы там не существовало крепости, князю Багратиону невозможно было бы раньше конца августа соединиться с первой армией, а тогда бы она была уже в окрестностях Москвы». Отдохнув, русские войска собирались выступить на Могилев, но, получив известие от разведки, что 8 июля город уже заняли французы, П. Багратион изменил маршрут. Он направился на Старый Быхов – Мстиславль – Смоленск, где 3 августа соединился с 1-й Русской армией Барклая-де-Толли. Уходя из крепости, генерал П. Багратион забрал с собой 6 батальонов пехоты, а оставил около 1,5 тысячи больных и раненых. Общая численность гарнизона составила 5000 человек. Надо отметить, что за время осады крепости активные боевые действия отмечались здесь только со стороны осажденных. Во время вылазок ее защитники сражались, в основном, не с французами, а с польской дивизией Я. Домбровского в 12 500 человек, которая вынуждена была находиться вокруг цитадели. Позже дивизии придали 15 батальонов кавалерии, и она по численности стала близкой к корпусу. Штурмовать крепость поляки не осмеливались. Для ее бомбардировки требовалась осадная артиллерия, а у Домбровского было только 20 полевых орудий. Поэтому польский генерал решил просто держать осаду, создав свои склады в Глуске, Горбацевичах и Вильче на расстоянии 12–40 верст от Бобруйска. Генерал Г. Игнатьев отдал приказ по Бобруйскому повету относительно военных событий и осадного положения в округе. В нем строго предписывалось помещикам, арендаторам, экономам выполнять распоряжения коменданта крепости. В случае волокиты или сознательного невыполнения виновного ожидала смертная казнь. Местечки и села, которые не подчинялись или оказывали русским войскам сопротивление, должны были уничтожаться огнем. Смерть ожидала и тех жителей, которые по своей воле помогали оккупантам заготавливать фураж. При приближении вражеских войск или подразделений фуражиров рекомендовалось всем без исключения убегать в леса, а запасы продуктов прятать или уничтожать огнем. Кто не выполнял этого пункта приказа, считался предателем и его ожидал расстрел, а собственность конфисковывалась в казну. Бобруйская крепость находилась в осаде с 10 июля по 10 ноября 1812 года. Несмотря на то, что большинству ее защитников не пришлось участвовать в масштабных боевых действиях, французы на протяжении четырех месяцев вынуждены были постоянно помнить о том, что в их тылу действует мощная, неприступная цитадель русских войск, и все это время держать здесь польский корпус (дивизию) генерала Домбровского. После изгнания французов местные власти еще долгое время вылавливали по окрестным лесам бродячих мародеров и выкупали осевшее у жителей города и деревень оружие. За каждое сданное исправное солдатское ружье, за каждую пару пистолетов казна платила по 5 рублей, «кто же отыщет брошенную в поле, зарытую или потопленную пушку и о том донесет, тому 50 рублей». После окончания войны строительство крепости продолжалось, но уже значительно медленнее. Большие работы проводились по усовершенствованию построенных до 1812 года бастионов. Одновременно возводилось и 13 новых укреплений, работы на которых были окончены к 1820 году. Особое внимание крепости уделил император Николай I. 4 февраля 1826 года он издал указ «О строительстве в Бобруйской крепости». Всеми работами по модернизации и обустройству цитадели по личному распоряжению царя руководил инженер-генерал-майор К. Берг, который одновременно являлся и комендантом крепости. В 1827 году здесь возвели православный собор Александра Невского. В западной части крепости расположились жилые казармы, в восточной – склады, артиллерийский и инженерный парки. Цитадель начали обносить новым поясом фортов – отдельных укреплений, которые имели собственную артиллерию и гарнизон. Из жилых и служебных зданий на территории крепости сформировали четыре широкие улицы и несколько переулков. Большая часть тех строений сохранилась до наших дней и продолжает радовать взгляд своей неброской красотой, основательностью и прочностью. Для входа-въезда в крепость пользовались только перекидными мостами. На территории поддерживалась образцовая чистота и строгий военный порядок. В начале 1840-х годов Бобруйская крепость стала одной из лучших в Европе. Вот как описывались в трудах Минского статистического комитета город Бобруйск и крепость в лучшие для нее времена: «… Подъезжая к нему (Бобруйску – авт.), уже видны были за рекой длинные крепостные валы со многими фортами и еще большим числом амбразур. Дальше из-за крепостных строений виднелись верхушки казенных зданий, главы церквей, шпили колоколен – вид поистине прекрасный. По плавучему мосту через Березину был въезд в крепостные ворота, и во все стороны расходились прекрасные тополевые аллеи, там и сям виднелись огромные крепостные здания, из коих отмечаются отделкой и красотой постройки. Везде чистота и порядок были в то время чрезвычайные… Только она, эта грозная крепость, еще сколько-нибудь поддерживала этот жалкий городок, доставляла ему возможность разнообразить промышленность более, чем это возможно сделать во всяком другом городе губернии». Усовершенствование крепостных укреплений продолжалось еще более 10 лет после этого. Строительство было завершено только в начале правления Александра II (1855–1881) и обошлось казне в довольно крупную сумму. Для сравнения, возведение Брестской крепости стоило государству почти на 3 миллиона рублей дешевле. Все крепостные здания в Бобруйске строились из красного кирпича. На фоне приземистых, массивных фортов и казематов солдатские казармы имели оригинальные архитектурные особенности: рустовку, орнаментальные пояски, пилястры и лиштвы. Бастионы с двумя ярусами бойниц находились под толстыми кирпичными крышами. Огромные двухъярусные капониры должны были прикрывать рвы артиллерийским огнем. Хорошо обученный 25–30-тысячный гарнизон и неприступные укрепления в то время составляли грозную силу. Но такое положение сохранялось до определенного времени. Крымская война 1853–1856 годов и оборона Севастополя убедительно показали, что ни одна из существующих крепостей уже не могла считаться достаточно современной и неприступной. Появившиеся нарезные орудия и дальнобойная артиллерия могли из любого места эффективно и точно поражать как крепостные стены, отдельные укрепления, так и саму центральную цитадель. Это обстоятельство, в конечном счете, и решило судьбу таких огромных каменных фортеций, как Бобруйская, Брестская, Динабургская и других. В 1868 году Бобруйскую крепость из-за ее тылового расположения вдали от западных границ государства перевели из 1-го класса обороноспособности во 2-й. Спустя пять лет через Бобруйск прошла Либаво-Роменская железная дорога, которая пролегла через территорию крепости, поделив ее на две части. В 1886 году цитадель переоборудуется в крепость-склад, а в 1897 году окончательно ликвидируется как стратегическая единица и постепенно начинает разрушаться… В наши дни сохранившиеся здания и бастионы крепости начали возрождаться и находятся под охраной государства как комплекс памятников истории и архитектуры «Бобруйская крепость». Значительную часть населения Бобруйска в XVIII веке составляли евреи, которые после Северной войны (1700–1721) стали переселяться сюда из Польши, Украины и других городов и местечек Беларуси. После присоединения Беларуси к Российской империи в последней четверти XVIII века положение местных евреев ухудшилось. Постепенно в 1791– 1796 годах специальными указами Екатерины II еврейское население удерживалось в «черте оседлости», за которой им запрещалось проживать. Она охватывала Беларусь, Литву и Правобережную Украину. После присоединения Бобруйска к России, в 1793 году городских евреев обложили двойным налогом, а тех, кто хотел покинуть город, – тройным. Им разрешалось жить в уездном Бобруйске, «отправлять купеческие и мещанские промыслы», способствовать торговле, «давать прибыли себе и государству». Количество евреев в городе постепенно увеличивалось, и в 1811 году бобруйская община была уже на восьмом месте по количеству членов в Минской губернии. С самого начала строительства Бобруйской крепости евреи приняли в нем активное участие. Благодаря возведению укреплений, многие евреи стали богатыми людьми, а позднее были приглашены поставлять в цитадель продукты питания и другие необходимые вещи. Для большинства горожан крепость являлась хорошей поддержкой их семейного бюджета. Свыше 5000 солдат и офицеров постоянно или временно проживали в домах бобруйчан. В городе поселилось много военных чиновников и мастеровых, которых необходимо было обслуживать. Как вспоминал живший в Бобруйске раввин Б. Эпштейн, крепость давала возможность иметь заработки не только евреям города, но и жителям окрестных сел. «Тысячи военных, которые хотят хорошо есть, пить, которые платят за это деньги, – являются источником для 30 000 жителей. Все горожане живут от крепости», – эти слова относятся к 1886 году. Вместе с тем, практически вся торговля находилась в руках евреев. По переписи 1897 года, непосредственно в Бобруйске проживало 28 764 человека, из них евреев – 20 438 человек или 71%. Николай Борисенко, 2016 г.
Бабруйская крэпасць: помнік гісторыі і архітэктуры
Іна Аўсейчык
На тэрыторыі Беларусі акрамя Бабруйскай існуе яшчэ адна крэпасць першай паловы ХІХ ст. – Брэсцкая, будаўніцтва якой пачалося на дваццаць гадоў пазней Бабруйскай. На жаль, нават для грамадзян Беларусі Бабруйская крэпасць малавядомая, а навукоўцы не звярталі на яе пільную ўвагу. Таму нагадаем асноўныя вехі гісторыі Бабруйскай крэпасці. Раскажам пра архітэктурныя асаблівасці гэтага помніка фартыфікацыі, а таксама звернем увагу на праект яго аднаўлення. Гісторыя Бабруйскай крэпасці Будаўніцтва крэпасці ў Бабруйску пачалося ў чэрвені 1810 г. у перыяд праўлення расійскага імператара Аляксандра I, хоць у некаторых даследаваннях сустракаюцца звесткі аб тым, што крэпасць пачалі будаваць яшчэ па загаду расійскай імператрыцы Кацярыны II. Неабходна заўважыць, што нягледзячы на праекты ваенных інжынераў па ўмацаванню заходніх граніц імперыі, ні адзін з іх не быў увасоблены ў жыццё пры Кацярыне II (дарэчы, Бабруйск, у якасці горада, дзе прапаноўвалася пабудаваць крэпасць, не згадваўся ні ў адным з праектаў). Паражэнні Расіі і Прусіі ў франка-пруска-расійскай вайне 1805–1807 гг. вымусілі Аляксандра I пайсці на падпісанне Тыльзіцкага міру з Францыяй. Аднак з цягам часу Расія перастала выконваць яго ўмовы. Пачынаючы з 1809 г. напружанасць у адносінах паміж Расіяй і Францыяй нарастала. Справа відавочна ішла да ваеннага сутыкнення. З пачатку 1810 г. Расія пачала рыхтавацца да вайны з Францыяй. Пасля прызначэння на пасаду інспектара Інжынернага корпуса генерал-маёра Карла Іванавіча Опермана намаганні расійскіх ваенных інжынераў былі засяроджаны на ўмацаванні заходняй мяжы імперыі. У пачатку сакавіка 1810 г. ваеннае міністэрства камандзіравала інжынераў для выбару ў заходніх губернях месцаў, найбольш зручных для размяшчэння ўмацаванняў. Было рэкамендавана звярнуць увагу на Будзілаў, Рагачоў, Быхаў, Полацк як на месцы магчымага размяшчэння крэпасцей. Сярод гэтых інжынераў быў і капітан Тэадор Нарбут (1784–1864), які прапанаваў пабудаваць адну з новых крэпасцей у Бабруйску. У дакладзе інспектара артылерыі П.Л. Мелер-Закамельскага ваеннаму міністру М.Б. Барклаю дэ Толі «О запасах артиллерийских на предполагаемую оборону границ России» ад 12 сакавіка 1810 г. згадваюцца новыя крэпасці – Дынабургская і «крепость устраняемая около Рогачева или Быхова». Такім чынам, да сярэдзіны сакавіка 1810 г. месца будаўніцтва адной з двух новых крэпасцей яшчэ не было вызначана. 14 сакавіка для агляду заходняй мяжы імперыі і вырашэння пытання аб будаўніцтве крэпасці быў камандзіраваны К.Оперман. У выніку ён прыйшоў да высновы, што лепш будаваць новую крэпасць у Бабруйску, а не ў Рагачове. Канчаткова ўпэўніць калег і начальства Карл Іванавіч змог толькі ў пачатку мая. Так, вясной 1810 г. быў вырашаны лёс Бабруйска – ён павінен быў стаць месцам размяшчэння адной з новых расійскіх крэпасцей. Будаўніцтва Бабруйскай крэпасці пачалося 4 чэрвеня 1810 г. з насыпання валоў і выкопвання равоў. Па некаторых даных, землянымі работамі кіраваў Тэадор Нарбут, які з’яўляўся аўтарам першага праекта Бабруйскай крэпасці. Крэпасць у Бабруйску меркавалася пабудаваць на правым беразе Бярэзіны, на месцы горада, а жыхароў паступова перасяліць у новыя раёны – фарштаты (з ням. «vorstadt» – прадмесце) вакол крэпасці. Генеральны план крэпасці быў складзены К.І. Оперманам і зацверджаны імператарам 20 чэрвеня 1810 г. 10 жніўня на першай старонцы даклада М. Барклая дэ Толі «О строительстве новой крепости в Бобруйске» Аляксандр I напісаў: «Быть посему». 4 чэрвеня 1810 г. да земляных работ прыступілі 1 295 салдат. У дакладзе ваеннага міністра паведамлялася, што на работы былі накіраваны 12 батальёнаў з рэзервовай арміі М. Міларадавіча і 3 роты піянераў (піянеры – назва падраздзяленняў інжынерных войскаў расійскай арміі). Гэтыя і іншыя часткі, якія пазней накіравалі для будаўніцтва Бабруйскай крэпасці, былі зведзены ў рэзервовую дывізію пад камандаваннем генерал-маёра Г.А. Ігнацьева. Да часу зацвярджэння плана імператарам – 20 чэрвеня 1810 г. – галоўны вал і вонкавы вал (гласіс) крэпасці былі амаль насыпаныя. Хуткасць, з якой ажыццяўляліся земляныя работы, выклікала сумненне ў даследчыкаў, таму можна сустрэць звесткі аб тым, што будаўніцтва крэпасці пачалося ў 1807 або 1808 г. Аднак рапарт К. Опермана М. Барклаю дэ Толі пацвярджае, што яно пачалося менавіта ў 1810 г.: «4 июня 1810 г. по завершении всех приготовлений начаты строительные работы по сооружению Бобруйской крепости под непосредственным руководством инженер-генерал-майора Фелькерзама». У адпаведнасці з дакументамі крэпасць будавалася «под особым распоряжением ннженера генерал-лейтенанта Карла Ивановича Оппермана, по сочиненным им же и высочайше утвержденным планам и по случаю предстоящей тогда войны с крайней поспешностью». Пра ўвагу, якую надавалі Бабруйскай крэпасці ў Расійскай імперыі, сведчыць тое, што ўжо 4 ліпеня 1811 г. імянным указам імператара яна была прылічана да крэпасцей 1-га класу. Вайну 1812 г. Бабруйская крэпасць сустрэла падрыхтаванай. Да пачатку ваенных дзеянняў гарнізон крэпасці складаўся са зводнай рэзервовай дывізіі, у склад якой уваходзілі запасныя батальёны 14 палкоў, 3 піянерныя роты, 1 пантонная рота, сотня казакаў і запасныя артылерыйскія роты – усяго каля 4 000 чалавек. У крэпасці знаходзілася 337 гармат. Пад аховай яе ўмацаванняў і гармат 2-я Заходняя армія пад камандаваннем генерала ад інфантэрыі П.І. Баграціёна спынілася пасля працяглага марша. Войскі папоўнілі запасы правіянта, боепрыпасаў і фуражу, пакінулі хворых і параненых. П. Баграціён забраў са складу Бабруйскага гарнізона 6 батальёнаў і папоўніў імі 7-мы корпус пад камандаваннем генерала М. Раеўскага. Усё гэта дазволіла пазней сказаць расійскаму ваеннаму гісторыку А. Міхайлоўскаму-Данілеўскаму: «Удачный выбор места, где выстроен Бобруйск, оказал в Отечественную войну величайшую, неоценимую услугу. Ни одна крепость в России никогда не была столь полезной, как Бобруйск в 1812 году. Не будь там крепости, князю Багратиону невозможно было б прежде исхода августа соединиться с 1-ю армиею, а тогда она была уже в окрестностях Москвы». На працягу наступных месяцаў (з 10 жніўня па 10 лістапада) Бабруйская крэпасць была блакіравана войскамі 17-й польскай пяхотнай дывізіі генерал-лейтэнанта Я. Дамброўскага, якая налічвала каля 12 тыс. чалавек. Аднак актыўныя баявыя дзеянні ў раёне Бабруйска не вяліся. Штурмаваць пры падтрымцы 20 палявых гармат Бабруйскую крэпасць, на валах і запасніках якой знаходзілася 337 гармат, было б вар’яцтвам. Такім чынам, Бабруйская крэпасць заставалася ў вайну 1812 г. непрыступнай і стрымлівала некаторыя злучэнні арміі Напалеона. Пасля вайны 1812 г. крэпасць выкарыстоўвалася ўжо па-іншаму. З яе гісторыяй былі звязаны падзеі дзекабрысцкага руху. У крэпасці была раскватаравана 9-я пяхотная дывізія, сярод афіцэраў яко былі члены тайных таварыстваў. Менавіта тут у маі 1823 г. быў распрацаваны так званы «Бабруйскі план» узброенага паўстання, які прадугледжваў арышт імператара Аляксандра I падчас агляду ім войскаў у крэпасці (аўтары праекта: С. Мураўёў-Апостал, М. Бястужаў-Румін). Аднак кіраўніцтвам Паўднёвага таварыства план быў адхілены. Вязнямі Бабруйскай крэпасці ў розны час былі дзекабрысты В.С. Нораў, У.А. Дзіваў, М.А. Бадзіска, І.Р. Бурцаў і інш. З часам Бабруйская крэпасць набыла ў Расійскай імперыі славу адной са змрочных крэпасцяў-турмаў. Вандроўнікі, якія праязджалі праз Бабруйск, з захапленнем разглядалі абарончыя збудаванні крэпасці. Так, расійскі вучоны-эканаміст С. Лашкароў у сваіх «Дорожных записках от Москвы до Бобруйска и по Минской губернии» ў 1859 г. пісаў: «Я был очарован величественностью, царственной роскошью и выразительностью, с которой возведена крепость Бобруйска». У першай палове XIX ст. Бабруйская крэпасць была адной з лепшых у Расіі. Аднак з цягам часу, нягледзячы на работы па ўдасканаленню яе ўмацаванняў, яна перастала адпавядаць тагачаснаму ўзроўню фартыфікацыі. У 1868 г. Бабруйская крэпасць з 1-га класа была пераведзена ў 2-гі клас крэпасцей, у 1886 г. – з 2-га класа крэпасцей у крэпасць-склад. У 1897 г. Бабруйская крэпасць была знята з уліку штатных крэпасцей Расійскай імперыі. Але пры гэтым яна доўгія гады заставалася месцам размяшчэння воінскіх часцей і злучэнняў. З канца ХІХ ст. тэрыторыя паблізу крэпасці пачала паступова забудоўвацца. У 1892 г. з Каўказскай ваеннай акругі ў раён Бабруйска была перадыслацыравана 40-я пяхотная дывізія. Два яе палкі – 157-ы Імярэцінскі і 158-ы Кутаіскі разам са штабам дывізіі былі размешчаны ў Бабруйску. Імярэцінскі полк – у крэпасці, а для Кутаіскага паміж горадам і крэпасцю быў пабудаваны казарменны гарадок. Да пачатку 1915 г. у крэпасці знаходзіўся перадавы артылерыйскі запас 1-й і 2-й армій Заходняга фронту і артылерыйскі склад Мінскай ваеннай акругі. Падчас Першай сусветнай вайны тут была сфарміравана значная колькасць часцей і злучэнняў, якія змагаліся з германскімі войскамі. Пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі 1917 г. крэпасць не раз пераходзіла з рук у рукі польскіх войск і Чырвонай Арміі. З лютага 1918 г. войскі 1-га польскага корпуса пад камандаваннем Ю.Р. Доўбар-Мусніцкага авалодалі Бабруйскам. Падчас знаходжання ў Бабруйскай крэпасці часці корпуса вялі жорсткія баі з Чырвонай Арміяй і партызанамі. Аднак ужо 9 сакавіка 1918 г. у Бабруйску генерал Ю. Доўбар-Мусніцкі падпісаў дагавор з прадстаўнікамі Германіі аб падпарадкаванні корпуса нямецкаму камандаванню. 28 лістапада 1918 г. Чырвоная Армія пры падтрымцы партызанскіх атрадаў выбіла з крэпасці і горада нямецкія войскі. У жніўні 1919 г. 14-я Вялікапольская Познанская дывізія захапіла Бабруйск. «Другія палякі», як іх называлі мясцовыя жыхары, гаспадарылі ў горадзе і крэпасці да лета 1920 г. З чэрвеня 1919 г. па ліпень 1920 г. яны стварылі ў крэпасці канцэнтрацыйны лагер для палонных чырвонаармейцаў. У гады Грамадзянскай вайны і замежнай інтэрвенцыі асобныя будынкі крэпасці былі пашкоджаны. Пасля заканчэння грамадзянскай вайны крэпасць выкарыстоўвалася для размяшчэння вайсковых часцей Чырвонай Арміі. У 1920–1930-я гг. узводзіліся новыя будынкі тэхнічнага прызначэння – ангары, бомбасховішчы, склады. Падчас Вялікай Айчыннай вайны Бабруйская крэпасць не стала перашкодай для заваёўнікаў. У перыяд фашысцкай акупацыі некаторыя яе абарончыя будынкі выкарыстоўваліся гітлераўцамі для ўтрымання ваеннапалонных. Так, частку тэрыторыі форта «Фрыдрых Вільгельм», агароджаную калючым дротам, займаў Берглаг – канцэнтрацыйны лагер № 131. У адной з веж форта ў 1941 г. знаходзілася камера для ваеннапалонных-смяротнікаў. У вежы Опермана размяшчаўся Дулаг-1, больш на поўдзень, да вуліцы Паркавай, прымыкаў Дулаг-2. Сотні людзей паміралі тут ад дыстрафіі і тыфа, ўсяго за тры гады акупацыі ў бабруйскіх канцлагерах загінула каля 40 000 ваеннапалонных. Памерлых ваеннапалонных хавалі ў равах умацавання «Фрыдрых Вільгельм», пасля вайны рэшткі ахвяр фашызму былі перапахаваны ў брацкіх магілах. У пасляваенны перыяд большая частка тэрыторыі Бабруйскай крэпасці належала ваенным. Тут размяшчалася легендарная 5-я танкавая армія. Бабруйскі гарнізон стаў адным з самых значных у БССР. Выкарыстанне мураваных будынкаў крэпасці для самых розных мэт арміі, нягледзячы на некаторыя перабудаванні, у цэлым выратавала комплекс Бабруйскай крэпасці ад знішчэння. Аднак у канцы 1960-х – пачатку 1970-х г. зніклі амаль усе земляныя ўмацаванні – вайскоўцы выраўнялі тэрыторыю крэпасці, вызваляючы яе ад высокіх валоў і глыбокіх равоў. Бабруйская крэпасць – як помнік архітэктуры Бабруйская крэпасць з’яўляецца помнікам фартыфікацыйнага мастацтва першай паловы XIX ст. Таму звернем увагу на яе архітэктурныя асаблівасці. Асноўнай абарончай лініяй крэпасці быў галоўны вал, які складаўся з васьмі бастыёнаў (бастыён – пяцікутнае даўгачаснае ўмацаванне, частка крапасной агароджы ў выглядзе пяцікутніка). На жаль, да нашага часу ніводнага бастыёна не захавалася, усе яны былі засыпаны ў 1970-я гг. Бастыёны галоўнай крапасной агароджы Бабруйскай крэпасці былі земляныя. Да 1812 г. паверхні бастыёнаў былі накрытыя дзірваном. Артылерыйскія гарматы ўсталёўваліся зверху на бастыёнах, для прыкрыцця салдат насыпаўся земляны бруствер. Для пад’ёму гармат на вяршыню вала былі зроблены апарэлі – нахіленыя земляныя водсыпы. Перад галоўным валам ішоў роў. Равы не былі прызначаны для запаўнення іх вадой. Частку зямлі з рова выкідвалі перад ім, ствараючы пакаты земляны насып – гласіс, або вонкавы вал. Кожны з васьмі бастыёнаў Бабруйскай крэпасці меў свае асаблівасці: фасы (накіраваныя да праціўніка бакі ўмацавання) адных бастыёнаў стваралі востры вугал, у іншых – тупы, існавалі адрозненні і ў памерах. Але ў цэлым інжынеры-будаўнікі імкнуліся ўлічваць асаблівасці мясцовасці. Вал у набярэжнай частцы крэпасці не меў бастыёнаў і сваёй увагнутай лініяй паўтараў абрысы заліва Бярэзіны. Галоўны вал, роў, вонкавы вал былі асновай Бабруйскай крэпасці ў 1812 г. Грэбень гласіса быў узмоцнены палісадамі – завостранымі зверху бярвеннямі, укапанымі на траціну сваёй даўжыні ў зямлю. Акрамя гэтага, у равах размясцілі штурмфалы (з ням. Sturmfalle – нахільныя палісады з завостраных бярвенняў). У месцах, дзе равы недастаткова добра абараняліся з бастыёнаў, былі пабудаваны казематы з падвойных бярвеністых зрубаў з запаўненнем прамежкаў каменнем і з абіўкай амбразур жалезам. На левым беразе было пабудавана перадмостнае ўмацаванне. Бабруйская крэпасць у плане мела выгляд замкнёнага шматкутніка з пяцікутнымі ўмацаваннямі бастыёнамі. Паміж сабой бастыёны злучаліся (гэта віцаць на любым з планаў крэпасці) прамымі ўчасткамі валаў – курцінамі. Па меркаванню ваенных інжынераў, гэтыя прамежкі паміж бастыёнамі былі самыя слабыя месцы ў абароне крэпасці. Таму перад імі ствараліся так званыя палігоны (своеасаблівыя фарты, у якія ўваходзілі земляныя ўмацаванні і каменныя будынкі). Апошнія ўзводзіліся ўжо пасля заканчэння вайны 1812 г. Кожны палігон павінен быў уключаць трохкутны земляны вал-равелін, акружаны каменнымі рэдуітамі. Рэдуіты (не блытаць з рэдутамі – палявымі ўмацаваннямі) прызначаліся, у першую чаргу, для абароны бастыёнаў, крапаснога рова, але ў залежнасці ад месца іх размяшчэння выконвалі і іншыя задачы. Рэдуіты – гэта магутныя двухпавярховыя каменныя вежы (часцей за ўсё менавіта іх памылкова называюць бастыёнамі). У плане гэтыя вежы мелі розную форму. Рэдуіты размяшчаліся справа і злева ад равеліна, у яго адкрытай тыльнай частцы – горжы і з вонкавага боку. У іх сярэдзіне былі створаны казематы: абарончыя, у якіх размяшчалася артылерыя, і казематы пад склады. Для вядзення агню ў сценах рэдуітаў былі зроблены байніцы ў два ярусы для цяжкай і лёгкай артылерыі. У выпадку неабходнасці рэдуіт мог стаць самастойным элементам абароны. Паўтараючы абрысы галоўнага бастыённага вала, побач з ім на дне рова была пабудавана абарончая сценка з байніцамі (стралковая галерэя). Упершыню яна з’явілася на плане 1819 г. і ўзводзілася ў 1820–1830-я гг. У набярэжнай частцы крэпасці былі пабудаваны тры значныя фартыфікацыйныя будынкі. Казематаваны люнет абараняў падыход да Рагачоўскай брамы з поўдня. Люнет (з фр. Lunettes – акуляры) – асобнае, вынесенае наперад умацаванне. «Акуляры» палягчалі назіранне за прылягаючай мясцовасцю. Люнет меў форму падковы і ўяўляў сабой адчыненае даўгачаснае ўмацаванне. Справа ад Рагачоўскай брамы для абароны падыходу да яе быў пабудаваны невялікі пяцікутны ў плане «казематаваны бастыён». Ён злучаўся з крэпасцю з дапамогай тунэля ў галоўным вале. Яшчэ адно даўгачаснае ўмацаванне было пабудавана ў месцы, найбольш зручным для высадкі непрыяцельскага дэсанта з боку ракі – абарончая вежа з доўгай галерэяй, якая злучала вежу з галоўным валам крэпасці. У 1817 г., калі Бабруйск упершыню наведаў Аляксандр I, ён выказаў пажаданне стварэння ў крэпасці «прямых улиц, бульваров и прочего». Уся плошча ўнутры крэпасці (каля 110 га) разбівалася перпендыкулярнымі вуліцамі на прамавугольныя кварталы. Драўляныя хаты і гандлёвыя крамы пераносіліся на фарштаты. Унутранай планіроўкай Бабруйскай крэпасці займаўся пецярбургскі архітэктар Аляксандр Ягоравіч Штауберт. Галоўная вуліца крэпасці вяла ад Мінскай брамы да параднай прамавугольнай Саборнай плошчы, у цэнтры якой да 1827 г. была пабудавана царква св. Аляксандра Неўскага. У 1930-я гг. яна была разбурана. З усіх бакоў, акрамя ўсходняга, Саборная плошча была забудавана двухпавярховымі дамамі, якія, як і храм, былі пабудаваны ў класічным стылі. Мураваны каменданцкі дом галоўным фасадам выходзіў на Саборную плошчу. Злева і справа ад яго былі пабудаваны сіметрычна размешчаныя будынкі (флігель для службоўцаў каменданцкага ведамства і дом купца Тарлецкага). Каменданцкі дом першапачаткова быў двухпавярховы (трэці паверх надбудаваны пазней). Тут акрамя кватэры каменданта знаходзіліся канцылярыя, розныя службы, а таксама імператарская кватэра. Імператары Аляксандр I, Мікалай I, Аляксандр II, Мікалай II наведвалі Бабруйскую крэпасць не аднойчы. «Высочайшие особы» аглядалі крэпасць, наведвалі ваенны сабор, прысутнічалі на аглядах войскаў. У імператарскай кватэры каменданцкага дома яны прымалі начальнікаў асобных часцей Бабруйскага гарнізона, абедалі, начавалі. Галоўная вуліца крэпасці ў 1820-я гг. была выбрукавана каменем і асвятлялася ліхтарамі, для якіх выкарыстоўвалі канапляны алей. З 1819 па 1834 гг. на тэрыторыі Бабруйскай крэпасці было пабудавана сем штаб-афіцэрскіх і обер-афіцэрскіх дамоў. Усе дамы былі двухпавярховыя «сообразно высоте вала». Дэкор фасадаў адпавядаў ваеннаму прызначэнню і быў досыць стрыманы. Сцены першага паверха, як і ўсе дамы на Саборнай плошчы, руставаныя, аконныя праёмы зверху ўпрыгожаныя дэкаратыўнымі перамычкамі. Вялікую частку памяшканняў афіцэрскіх дамоў займалі жылыя пакоі, былі і більярдныя, буфеты, сталовыя. Для салдат у розных кварталах крэпасці ўзводзіліся казармы. Гэта былі жылыя будынкі, без абарончых казематаў. У наш час на тэрыторыі Бабруйскай крэпасці захавалася некалькі будынкаў былых казармаў XIX ст. Сярод іх асабліва ўражвае трохпавярховая казарма ў форме літары «П». У гэтай казарме мог размясціцца батальён пяхоты або полк кавалерыі. У ніжніх паверхах былі размешчаны кухні, майстэрні, вучэбныя пакоі. Верхнія паверхі прызначаліся для размяшчэння салдат. Уезд у Бабруйскую крэпасць ажыццяўляўся праз Слуцкую, Мінскую і Рагачоўскую брамы. Захавалася толькі Рагачоўская. Яна знаходзілася ў паўднёва-ўсходняй частцы крэпасці, вяла да ракі Бярэзіны, адгэтуль і іншыя яе назвы – Усходняя, Вадзяная. У ліпені 1812 г. праз гэтую браму Бабруйскую крэпасць пакідалі войскі П. Баграціёна. Пераправа 2-й Заходняй арміі праз Бярэзіну з-за адсутнасці маста ажыццяўлялася на паромах і лодках, сабраных па рацэ часовым ваенным губернатарам Бабруйска генерал-маёрам Г.А. Ігнацьевым. Слуцкая і Мінская брамы былі спраектаваны пецярбургскім архітэктарам А. Штаубертам і аздоблены з асобай дбайнасцю. Тунелі для ўезду былі зроблены ў знешнім і ў галоўным валах, паміж бастыёнамі. Паміж валамі, як вядома, ішоў роў, на дне якога знаходзіліся апоры драўляных мастоў з парапетамі. Да аркі брамы ў галоўным вале вёў пад’ёмны мост. Уласна брамы былі выкананы з цэглы, звонку абліцаваны гранітнымі плітамі. У якасці дэкаратыўных элементаў крапасных брам былі выкарыстаны стылізаваныя двухбаковыя сякеры. У верхняй частцы брам змяшчалася рэльефная выява двухгаловага арла – герба Расійскай імперыі. Адзін з такіх арлоў быў знойдзены ў лютым 2008 г. у раёне былой Мінскай брамы. У 1825 г. на правым беразе р. Бабруйка быў пабудаваны магутны форт «Фрыдрых Вільгельм». Бліжэй усяго да ракі размяшчаўся пяцікутны земляны вал – люнет з казематамі ў сярэдзіне (у дакументах можна сустрэць назву «прибрежный люнет»). У XIX ст. гэтае магутнае ўмацаванне акрамя люнета ўключала два бастыёны з вежамі-рэдуітамі, равелін, капаніры і іншыя мураваныя і земляныя пабудовы. Звонку форт «Фрыдрых Вільгельм» быў акружаны земляным валам. Рэчышча Бабруйкі было выпрамлена, і ў адпаведнасці з праектам штабс-капітана Сарокіна была ўладкавана гаць са шлюзамі, што дазваляла пры неабходнасці запаўняць прастору паміж галоўнай крэпасцю і ўмацаваннем «Фрыдрых Вільгельм». Па сваім прамым прызначэнні форт практычна ніколі не выкарыстоўваўся. Ужо ў 1826 г. тут знаходзіліся палітычныя арыштанты. Сярод першых вязняў у Бабруйскай крэпасці былі члены таварыстваў філарэтаў і філаматаў – студэнты і выкладчыкі Віленскай акадэміі і Свіслацкай гімназіі. Пасля падаўлення паўстання ў Санкт-Пецярбургу на Сенацкай плошчы асуджаныя па рашэнню Вярхоўнага крымінальнага суда дзекабрысты адбывалі пакаранне ў Бабруйску. У 1830 г. у адпаведнасці з праектам інжынера Жыаноці было скончана будаўніцтва трохпавярховай вежы на р. Бабруйка. Вежа ў плане мела форму падковы і была акружана валам. З дапамогай мураванай галерэі вежа злучалася з пяцікутным люнетам. У 1831 г. пасля смерці К. Опермана вежы было прысвоена яго імя. Неабходна адзначыць, што будаўніцтва Бабруйскай крэпасці было важным этапам у развіцці фартыфікацыйнага будаўніцтва Расійскай імперыі. Пры яе праектаванні і ўзвядзенні выкарыстоўваліся самыя сучасныя для пачатку XIX ст. ваенна-інжынерныя ідэі і метады будаўніцтва. Аднак у другой палове ХІХ ст. у сувязі са з’яўленнем наразной артылерыі і павышэннем яе дальнабойнасці адбыліся значныя змены ў даўгачаснай фартыфікацыі. Ваенныя інжынеры распрацавалі новы тып крэпасцей з вынесенымі наперад паясамі фартоў, якія будавалі з жалезабетону. У гэты час вялікая ўвага надавалася мадэрнізацыі Брэсцкай крэпасці, Бабруйская ж крэпасць аказалася неперспектыўнай. Аднаўленне Бабруйскай крэпасці У канцы 1980-х – пачатку 1990-х г., калі ў Беларусі пачалі звяртаць больш пільную ўвагу на помнікі гісторыі і архітэктуры, пачалі разглядацца праекты па аднаўленню некаторых з іх. У 1992–1996 гг. спецыялісты Беларускага рэстаўрацыйна-праектнага інстытута распрацавалі два варыянты стратэгіі захавання і аднаўлення гістарычнага помніка «Бабруйская крэпасць» (у выпадку, калі тэрыторыя крэпасці стала б гарадской тэрыторыяй, і ў выпадку, калі крэпасць захоўвала б і ў далейшым ваенную функцыю). У 2002 г. Бабруйская крэпасць была ўключана ў Дзяржаўны спіс гісторыка-культурных каштоўнасцей Рэспублікі Беларусь. На сучасны момант у комплекс помніка ўваходзіць 49 умацаванняў і пабудоў. Тут знаходзіцца 16 фартыфікацыйных будынкаў, знешні выгляд якіх у цэлым захаваўся або зменены нязначна. Сёння можна ўбачыць 11 вежаў-редуітаў, два равеліны, рэшткі галоўнага і вонкавага валоў. Умацаванні ў прыбярэжнай частцы крэпасці (у завулку Затонным) дайшлі да нашых дзён у адносна добрым стане, захавалася і башня Опермана на рацэ Бабруйка. Калісьці магутны форт «Фрыдрых Вільгельм» згубіў многія элементы, але яшчэ ўзвышаецца ў раёне чыгуначнай станцыі «Бярэзіна» яго вал-люнет. На тэрыторыі Бабруйскай крэпасці захавалася Рагачоўская брама, фрагменты Мінскай брамы, дом каменданта, афіцэрскі дом, шпіталь, некалькі будынкаў былых казармаў. Царква св. Аляксандра Неўскага была разбурана ў 1930-я гг. Аднак храм у бліжэйшы час плануецца аднавіць (у 2008 г. быў знойдзены яго фундамент). На тэрыторыі крэпасці можна ўбачыць 4 парахавыя склепы, пабудаваныя ў розныя гады, пантонны склад, склад для пажарнага інструмента і іншыя будынкі гаспадарчага прызначэння. З грамадзянскіх пабудоў захаваліся дом гарадскога галавы Тарлецкага, будынкі прысутных месцаў і флігеляў, павятовага вучылішча. У 2004 г. значную частку тэрыторыі крэпасці Міністэрства абароны перадала гораду. На месцы ангараў і складоў савецкага часу ў 2006 г. пачалося будаўніцтва Лядовага палаца і добраўпарадкаванне прылягаючай тэрыторыі. Асобныя крапасныя будынкі былі набыты прыватнымі асобамі, якія плануюць змясціць тут крамы, гасцініцы і кавярні. Адзін з кварталаў крэпасці быў перададзены св. Мікола-Сафійскай абшчыне. У 2007 г. тут быў адкрыты жаночы праваслаўны манастыр. Аднак большасць будынкаў пакуль што знаходзіцца ў дрэнным стане. Бабруйская крэпасць у 2006 г. была аднесена да гісторыка-культурных каштоўнасцей катэгорыі «2», адметныя духоўныя, мастацкія або дакументальныя вартасці якіх маюць нацыянальнае значэнне. У 2008 г. творчая група УП «БелНДІгорадабудаўніцтва» падрыхтавала праект рэгенерацыі помніка. У перыяд ажыццяўлення гэтага праекта, які разлічаны да 2025 г., будуць праведзены неабходныя работы па кансервацыі, рэканструкцыі крапасных будынкаў, па карэкціроўцы мясцовага ландшафта з улікам патрабаванняў па захаванні тэрыторыі гэтага помніка гісторыі і архітэктуры. На былых 1-м і 2-м палігонах па праекту прадугледжваецца адкрыць існаваўшыя раней рвы для дэманстрацыі захаваўшыхся рэдуітаў. Контуры гэтых палігонаў будуць аддзелены дрэвамі і кустоўем, якія высадзяць на месцы галоўнага вала. Плануецца ўзнаўленне 3–5-га палігонаў з насыпаннем галоўнага вала, рэстаўрацыяй Мінскай брамы з маставымі збудаваннямі. У перспектыве тут плануецца стварыць гісторыка-культурны комплекс «Бабруйская крэпасць» з музейнымі аб’ектамі. У раёне, які прымыкае да Лядовага палаца, пабудаванага ў 2008 г., прадугледжваецца фарміраванне спартыўна-забаўляльнай зоны, якая будзе мець поле для правядзення святаў і кірмашоў, тэнісныя корты і спартыўныя пляцоўкі, парк атракцыёнаў, лыжаролерную трасу, гасцініцы з рэстаранамі і інш. Гістарычная зона помніка будзе паступова вызваляцца ад прамысловай, камунальна-складской забудовы. У набярэжнай частцы крэпасці з’явіцца летні амфітэатр, у ацалелых абарончых будынках размесцяцца культурна-забаўляльныя ўстановы. На паўвостраве на Бярэзіне з’явіцца архітэктурны ансамбль з офісамі і крамамі, а на штучна створаным востраве – этнаграфічны музей пад адкрытым небам. Тыя кварталы Бабруйскай крэпасці, дзе не захавалася гістарычная забудова, плануецца забудаваць жылымі дамамі, там з’явяцца бульвары і аўтастаянкі. Мяркуецца, што тут будзе пражываць каля 17 тыс. чалавек, будуць пабудаваны дзіцячыя садкі, школы, медыцынскі цэнтр на базе існуючага шпіталя і інш. У квартале, дзе раней размяшчаліся грамадзянскія будынкі, ужо сёння жывуць насельніцы жаночага праваслаўнага манастыра Святых Жонак Міраносіц. Калі праект па аднаўленні гэтага помніка гісторыі і архітэктуры будзе ажыццёўлены, Бабруйская крэпасць зноў пачне ўражваць сваёй прыгажосцю жыхароў і гасцей горада, але паслужыць ужо не ваенным, а мірным мэтам як памяць пра шматвяковую гісторыю Бабруйска. 2010 г.