История I
250. Обратный отсчет
Отечественная война
1812 года
1812 год на Могилевщине
1812 год принес населению Беларуси еще более страшные испытания. Территория страны с самого начала войны стала ареной боевых действий. Наполеон своими основными силами двинулся на Витебск, потом – на Москву. В Могилев французские войска маршала Даву вступили 8(20) июля. Могилевский губернатор Д. Толстой успел перед самым носом французов выскользнуть из города. Направленная вслед за ним погоня вернула часть чиновников, но губернатор в плен не попал. В отличие от большинства городов Беларуси Могилев встретил французов не «хлебом-солью», а залпом гарнизонного батальона, который во главе с полковником Коленым был оставлен для обороны города сбежавшими чиновниками. В батальоне в основном служили израненные, нестроевые солдаты. Инвалиды, как их называли могилевчане, были расставлены на валу возле Виленской заставы. Французских егерей они встретили залпом, от которого, по свидетельствам очевидцев, человек до семи было убито. После подхода пехоты неприятеля гарнизон отступил. Французы овладели мостом через Днепр, продовольственным магазином. Предводитель местного дворянства и руководство магистрата вручили маршалу ключи от города. Возможно, благодаря этому поступку в городе сохранился порядок. Даву даже приказал расстрелять пойманных французских мародеров. 11 июля 1812 года возле деревни Салтановка под Могилевом состоялось жестокое сражение между французскими войсками маршала Даву и российским корпусом генерала Раевского. Бой начался в 8 часов утра атакой русских воинов. Пушечная стрельба была настолько мощной, что ее слышали даже за 40 км от поля боя. Даву отбил все атаки русских и сам пробовал обойти их с фланга. Такого ожесточенного сражения не было с начала компании. «Герои, слава русского войска!» – Николай Раевский, согласно бытовавшей традиционной легенде, в решающий момент боя вместе с двумя сыновьями повел в атаку солдат Смоленского полка и выиграл сражение. Сам Раевский скромно оценивал свой патриотизм и говорил, что «весь анекдот сочинен в Петербурге», хотя и признавал, что он был впереди своих солдат, а дети были неподалеку. Русские воины мужественно сражались, однако вынуждены были отступить. Несмотря на это поражение бой позволил армии Багратиона в районе Нового и Старого Быхова переправиться через Днепр и в Смоленске соединиться с армией Барклая де Толли, что имело важное стратегическое значение. После отступления русских войск в городах Могилевщины, как правило, на некоторое время образовывался вакуум власти, в результате чего в первую очередь страдали еврейские магазины. Так в городке Чаусы около Могилева еврейские кабаки были «разбиты» сразу после ухода русских войск, и еще до прихода французов «чернь» успела вдосталь попользоваться дармовой водкой. С приходом французов установился определенный порядок. Многие могилевские богатые горожане приглашали французов на постой в свои дома, чтобы охранить их от воров и грабежей, хотя летом французские отряды не стремились квартировать в частных домах. Во второй половине июля французами была занята практически вся современная Могилевщина за исключением района Бобруйска. И отступавшие российские, и наступавшие французские войска проводили массовые реквизиции для нужд своих армий. Несмотря на закрепившиеся в исторической литературе традиционные представления о разграблении французской армией городов и сел Беларуси, в воспоминаниях могилевских свидетелей войны упоминания о массовых грабежах со стороны французов отсутствуют. Более того, почти все отмечали их корректное поведение. В Могилеве... «французы вообще вели себя благонравно и не было нареканий на них». В этнично-французских частях была довольно высокая дисциплина. Особенно строгими были порядки в корпусе маршала Даву. Значительно ниже была дисциплина в немецких частях: вестфальских, баварских и др. Среди их солдат было больше мародеров и дезертиров. На Могилевщине этнично-немецких частей было немного. Большую часть лета в городах края находились войска герцогства Варшавского или батальоны, сформированные в Литве и на Беларуси. Дисциплина у них была тоже ниже, чем у французов. Они причинили немало бед жителям Могилева. Общего грабежа, как свидетельствовали современники тех событий, однако, не было, хотя многие купеческие лавки были взломаны. Кто больше грабил – войска, мародеры или почуявшие безнаказанность местные жители, из документов не совсем ясно. Не подлежит сомнению одно: в результате войны горожане понесли значительные материальные потери. К чести французов, надо отметить, что после Салтановского боя они подбирали и лечили как французских, так и российских солдат. Положение пленных было неплохим. Вскоре им предложили служить императору Наполеону, и после принятия присяги рассылали по полкам. Тех, кто отказывался от французской службы, ограничивали в передвижении, но не держали под охраной. Они могли свободно перемещаться в границах города. Двум пленным российским майорам сшили коричневые сюртуки с красными воротниками. Один из майоров даже свободно носил орден Георгия IV степени. Оба счастливо дождались возвращения российской армии. В русской армии воевало много рекрутов из Беларуси. Большинство же шляхты поддержало Наполеона, связывая с ним мечты о возвращении своих вольностей и возрождении Речи Посполитой. Многие шляхтичи участвовали в походе на Москву. Крестьяне связывали с революционной французской армией надежды на освобождение от крепостного права и массово отказывались выполнять феодальные повинности. Волна широких крестьянских выступлений прокатилась по всей губернии. Так, архиерейские крестьяне разграбили Барсуковский фольварок пастыря. Амбары были разбиты, хлеб растащен, водку из винокурни носили «ведрами, горлачами, горшками – кто чем мог». Это выступление долгое время считалось актом мести белорусских крестьян православному архиепископу Варлааму за измену Родине. Он единственный из священников такого ранга присягнул на верность Наполеону. После него и большинство остальных православных священников принесли присягу. Летние волнения были повсеместными, и даже наблюдались на территориях, не занятых французами. Вскоре по всей губернии были разосланы отряды «охраны», которые состояли из местных уроженцев, и порядок был восстановлен. В Могилеве также была образована национальная гвардия и жандармерия из местных добровольцев. Низовая администрация сохранила свои посты. Бурмистры по городу остались прежние, а руководителем образованной мэрии стал помещик, маршалак уездной шляхты Даниил Венцлавович. Городская хроника отмечает, что «при таком порядке сравнительно очень немногих властей, как губерния, так и город Могилев в это время руководились, и нужно отдать належное этому руководству, ибо без особенных администраций, судов и полиции, кроме необходимых для войск нужд, ничего с жителей не требовалось и никаких в городе краж, нападений и грабежей не было слышно». Заготовкой провианта и кормов на Могилевщине занимался в будущем всемирно известный французский писатель Анри Мари Бейль. Он координировал деятельность интендантов в Витебске, Орше и Могилеве и за свою деятельность получил благодарность от самого Наполеона. С гордостью Бейль писал в одном из своих писем, что он дал армии «тот единственный кусок хлеба, который она получила» между Оршей и Борисовом. Хороший интендант через много лет станет известен миру под псевдонимом Стендаль. В начале кампании в городе наблюдался патриотический подъем. Снова стала модным традиционная шляхецкая одежда: кунтуши с вылетами, конфедератки. Национальные гвардейцы с радостью отсекали у двуглавых орлов одну из них. Костел, по свидетельству мемуаристов, сразу стал на сторону «неприятеля». В католических храмах шли торжественные молебны в честь освободителя – императора Наполеона. В городе празднично отмечались его победа под Смоленском, Бородино, вход в Москву и т.д. Тем не менее, тяжесть военных поставок, нечеткость заявлений Наполеона о будущем Речи Посполитой и положении воссозданного Великого Княжества Литовского остужала этот патриотический запал. Рекрутский набор на Могилевщине шел вяло. Но и широкого антифранцузского партизанского движения на Могилевщине не было, несмотря на то, что французы безжалостно эксплуатировали ресурсы края. Отношение евреев к французской и русской армиям тоже было противоречивым. В современных белорусских изданиях, как правило, подчеркивается, что «немалое число белорусских евреев приняло активное участие в Отечественной войне 1812 года на стороне русской армии. Они были искусными разведчиками и умелыми снабженцами». Воспоминания российских свидетелей событий на Могилевщине, однако, рисуют несколько иную картину. При приближении войска Наполеона у чаусских евреев не было видно ни радости, ни страха, ни грусти, ни печали. Евреи, по свидетельству очевидцев, как народ практичный и осторожный, в отношениях с властями сохраняли внешнее спокойствие. В день принятия присяги могилевскими православными и католиками кагалы в синагогах города также присягнули на верность императору Франции. После укрепления французской власти евреи проявляли к ней лояльность, выполняли приказы, делали необходимые поставки. Так, в здании Могилевской православной семинарии «евреи и христиане шили на французские и польские полки мундиры и боты и все необходимое». Кагал города собрал более 30 тыс. рублей для нужд французских властей, что было в 2 раза больше, чем собрали мещане-христиане. В своих воспоминаниях К. Арнольди указывает, что могилевские евреи в присутствии французов стремились в разговорах избегать русского языка и говорили преимущественно на польском, русские деньги принимали со скидкой, а по изгнании неприятеля все изменилось – стали говорить на русском языке, и заграничная монета потеряла нормальную цену. Самый авторитетный исследователь участия евреев в войне 1812 года Гинзбург признавал, что среди евреев Беларуси и Литвы было немало таких, кто относился к тогдашним событиям с «индифферентизмом», что, возможно были отдельные евреи, которые «из корысти или страха» оказывали кое-какие услуги неприятелю. Более определенно высказываются зарубежные исследователи: «В 1812 Великая Армия использовала евреев и как шпионов, и как поставщиков...». Осенью военные действия сильно опалили северную часть Могилевщины. Отступавшие французы и наступающие русские забирали у крестьян последнее пропитание. Французы организованно выступили из Могилева, оставив в нем специальный отряд, который должен был сжечь продовольственный магазин. Российский генерал-адъюдант А.П. Ожаровский, следуя 12 ноября по дороге из Шклова на Могилев, встретил выехавших из него евреев, которые сообщили о наличии французов в городе и об их угрозах предать все огню. Отряд Ожаровского ускорил движение и под вечер стремительно ворвался в Могилев. Он овладел значительными запасами продовольствия и спас город от пожара. Калужское ополчение осталось в городе для охраны продовольственых магазинов и пленных французских солдат. В городе отдыхали проходившие маршем российские солдаты, был организован военный госпиталь. Среди французских военнопленных наблюдалась высокая смертность. Если офицеров размещали относительно неплохо, то многим солдатам не повезло. Часть пленных согнали в дом прокурора с выбитыми стеклами. Уже вскоре во дворе валялось «множество замерзших тел, сваленных в кучу, с которой потом их вывозили за город и сжигали». Большой смертности французских пленных, безусловно, способствовали суровые зимние условия погоды. Могилевщина в 1812 выдержала две страшные военные волны: одна на Москву, вторая – назад в Европу. Они оставили после себя огромные разрушения на наших землях. Голод, тиф косил не только солдат, но и местных жителей. И через четыре года после войны в Могилевской губернии было на 20% меньше населения, чем до нее. Война не оправдала надежд «ни верхов, ни низов». Речь Посполитая не была возрождена. Россия смогла победить сильнейшего завоевателя XIX века, однако победа приостановила реформы и отсрочила отмену крепостного права. После изгнания Наполеона из пределов России было проведено следствие в связи с принятием могилевскими чиновниками присяги французскому императору. Светские чиновники отделались легким испугом, ибо подпали под амнистию 1812 года. Большинство могилевцев, которые воевали в армии Наполеона против России, воспользовались амнистией и вернулись домой. Только небольшая их часть продолжала воевать на стороне Франции в корпусах Даву и Понятовского. А вот церковным чиновникам пришлось нести наказание. На место могилевских священников были присланы попы из Смоленской, Черниговской и Полтавской епархий, взяты семинаристы из могилевской семинарии. Правда, вскоре изменников также фактически амнистировали: приказали в шесть воскресных дней при народе положить перед святыми иконами по пятьдесят земных поклонов, привели к присяге Александру I и разрешили проводить службы. По существу, серьезно наказанным оказался только архиепископ Варлаам. За свою деятельность в занятом французами Могилеве синодским указом от 30 мая 1813 года он был на 63-м году жизни лишен сана архиепископа и стал простым монахом. Одна ошибка – присяга на верность Наполеону перечеркнула прекрасную биографию. Блестящий педагог и администратор, священник, имевший по признанию православных клерикальных историков высокую богословскую эрудицию, под следствием объяснял свой поступок желанием защитить доверенную ему перед Богом паству и церкви от глумления и разграбления. Он говорил, что душу свою положил для защиты паствы, и благодаря этому православный народ с его духовенством не терпел за веру. Аргументация Варлаама Шимацкого, естественно, не была воспринята властями. Несколько лет в качестве звонаря он прожил в Новгород-Северском Спасском монастыре, постепенно ослеп и в 1820 году умер. Агеев, А. Г. Перекрестки могилевской истории / А. Г. Агеев, Я. И. Климуть, И. А. Пушкин. – Минск : Туринфо, 2004. – 214 с.
Магілёўшчына пад час вайны 1812 года
Аляксандр Агееў
«1811 года, жніўня 28-га дня, у 9 гадзін на паўночна-заходнім баку з’явілася вялікая камета і стаяла нават да месяца снежня. Таго ж году ў летні час былі на Беларусі вялікія спякоты і дажджоў не было, ад чаго праз усё лета горад быў напоўнены дымам ад гарэўшых балот і лясоў у наваколлі Магілёўскім, і быў неўраджай на хлеб і дарагоўля на харчовыя рэчы». Многія прадказвалі, што надыйдзе ліха вялікае. Тым не менш 1812 год пачынаўся для жыхароў Расіі спакойна. Вясна абяцала добры ўраджай. Магілёўшчына знаходзілася ўдалечы ад дзяржаўнай мяжы. I толькі ў пачатку лета тут пранесліся чуткі аб набліжэнні «нясметнай раці разнародных і разнаплямённых полчышч пад сцягамі Напалеона». Пачатак вайны выклікаў розныя пачуцці ў розных колах насельніцтва: пераважна спачуванне французам і пэўныя надзеі ў шляхецкім асяроддзі, сярод каталіцкага і ўніяцкага духавенства; разгубленасць і, нават, страх у рускіх чыноўнікаў і землеўладальнікаў, атрымаўшых у краі падараваныя ўрадам землі; думку, што Напалеон – гэта антыхрыст у частцы простага народа (знайшлі нават доказ у супастаўленні імя Напалеона з апакаліпсічным Аппаліонам!). Апошняя думка мела сваю перадгісторыю. Яшчэ ў 1807 г. Напалеон у Расіі, нават з царкоўнага амбону, абвяшчаўся папярэднікам антыхрыста, а ў размовах – самім антыхрыстам і знішчальнікам хрысціянскай веры. З падпісаннем Тыльзіцкага міру паміж Расіяй і Францыяй у чэрвені 1807 г. антыхрыст стаў раптоўна, без усялякіх тлумачэнняў, сябрам і хаўруснікам рускага цара. Цяпер жа ён зноў зрабіўся антыхрыстам. Жыхары Магілёва, Чавусаў, Бабруйска і іншых гарадоў і мястэчак, асабліва праваслаўнага веравызнання, баючыся наступстваў вайны, хавалі маёмасць, пачалі збірацца на сходы па хатах і на вуліцах, каб абмеркаваць становішча. Адразу адзначым, што на Магілёўшчыне, якая была далучана да Расійскай імперыі ў 1772 г., больш чым на 20 год раней чым на астатняй тэрыторыі Беларусі пачалася палітыка спачатку «мяккай» русіфікацыі краю, спрыяння пераходу ўніятаў у «праваслаўную веру». Таму ўдзельная вага праваслаўных вернікаў тут была вышэйшая, чым у заходніх рэгіёнах Беларусі. Шмат было і мігрантаў з унутраных губерняў Расіі. Многія з апошніх думалі аб уцёках у суседнія рускія губерні. Большасць насельніцтва знаходзілася ў чаканні, даверылася лёсу. Як і на астатняй тэрыторыі Беларусі, Украіны, народ у масе сваёй, прынамсі, не баяўся нашэсця французаў. Склад думак насельніцтва быў увогуле вядомы мясцовым расійскім уладам, і яны на асаблівую падтрымку з боку жыхароў Беларусі не разлічвалі. Аб гэтым красамоўна сведчыць загад генерала Ігнацьева па Бабруйскаму павету, які непасрэдна датычыўся асаднага становішча мясцовасці пасля сыходу з Бабруйску арміі Баграціёна на злучэнне з арміяй Барклая-дэ-Толі. Загад строга прадпісваў памешчыкам, арандатарам, эканомам выконваць распараджэнні каменданта крэпасці. У выпадку «свядомага невыканання» вінаватага чакала смяротнае пакаранне. Мястэчкі і вёскі, у якіх не збіраліся падпарадкоўвацца ці аказвалі рускім войскам супраціўленне, павінны былі вынішчацца агнём. Смерць пагражала і тым людзям, якія па сваёй ахвоце пачалі б нарыхтоўку фуражу для захопнікаў. Пры набліжэнні непрыяцеля прадпісвалася ўцякаць у лясы, а запасы прадуктаў знішчаць агнём. Тых, хто не выконваў апошняй рэкамендацыі мог чакаць расстрэл, а маёмасць перапісвалася б у казну. «Суровае пакаранне пагражала тым памешчыкам і ўладальнікам, якія пад агаворкай, што робяць гэта з мэтай уласнай абароны ад рабункаў, задумалі б узброіць сваіх сялян». Больш таго, у загадзе гаварылася, «што кожны ўзброены, знойдзены ў вёсках і лясах Бабруйскага павета, будзе расстраляны на месцы». Змест загаду паказвае, у якой няупэўненасці ў станоўчых адносінах насельніцтва і асабліва шляхты да сябе знаходзіліся расійскія ўлады на пачатку кампаніі. Па сутнасці, гэта загад акупантаў, якія спадзяюцца толькі на пачуццё страху ў тутэйшых «туземцаў». Адкуль жа ўзяцца ўпэўненасці, калі напярэдадні вайны мясцовая шляхта па сутнасці сабатавала нарыхтоўчыя мерапрыемствы царскага ўрада: неахвотна пастаўляла фураж, рабочую сілу… Такіх прыкладаў багата ў Заходняй Беларусі, але ёсць і на Усходняй. У 1810 г. Бабруйскі гараднічы даносіў у Мінскую казённую палату, што сярод бабруйскіх дваран, жадаючых удзельнічаць у пастаўках (для расійскай арміі) не знайшлося. Калі карпусы Баграціёна толькі выходзілі з Бабруйскай крэпасці, у Магілёў 8 ліпеня ўступілі французскія войскі на чале з маршалам Даву. Вышэйшае чыноўніцтва, у тым ліку губернатар Д. Талстой, віцэ- губернатар Юсупаў, разам з некалькімі заможнымі жыхарамі, пакінулі горад. Услед ім была выслана пагоня французаў, якая вярнула частку збеглых чыноўнікаў і гараджан і пасадзіла іх у склеп пад Кармеліцкім касцёлам. Дарэчы, бежанству перешкаджала і сама расійская армія, якая адступала вельмі шпарка і не давала часу цывільным грамадзянам на роздум. Адступаючы, расійцы палілі за сабой масты, чым канчаткова ліквідавалі магчымасць больш-менш масавага бежанства. Ва ўспамінах існуюць розныя даты ўцёкаў кіраўніцтва Магілёўскай губерні. К.К. Арнольдзі ўпэўнена заяўляе, што губернатар, віцэ-губернатар і архірэй выехалі напярэдадні ўступлення французаў – 7 ліпеня. Ігумен Арэст сцвярджае, што губернатар граф Талстой быў у горадзе да самага пачатку бою і ледзь не трапіў у палон. Апошняя версія больш карысна губернатару для падтрымання ўласнага іміджу. Ён мог паўплываць на ігумена. Але доказаў такога ціску як быццам няма. Запісы ігумена рабіліся адразу пасля падзей, а не па памяці праз доўгі час, таму яго версія выглядае ўсё ж больш пераканаўча. У адрозненне ад многіх гарадоў заходняй і цэнтральнай Беларусі Магілёў сустрэў французаў не ўрачыстасцямі, а залпам гарнізоннага батальёна ўнутранай варты (200–300 чал.) Сей батальён на чале з палкоўнікам Коленам быў пакінуты ўцякаючым чыноўніцтвам для абароны горада. Батальён не быў прызначаны для баявых дзеянняў. Аснову яго складалі інваліды. Меўся таксама атрад палкоўніка А.I. Грэссера, які адступіў з-пад Барысава, інваліды былі парастаўлены на валу каля Віленскай заставы і пры набліжэнні непрыяцельскіх егераў далі залп, ад якога, як казалі, чалавек да сямі было забіта. Пасля падыходу пяхоты непрыяцеля інваліды адступілі. Частка з іх пайшла па дарозе на Быхаў, да 200 чалавек трапіла ў палон, да 50-ці чалавек было забіта і паранена. Па дадзеных Піліпчыка да 150-ці салдат Магілёўскага гарнізона засталіся чакаць французаў. Французы авалодалі мастом праз Днепр, вялікай колькасцю буйной рагатай жывёлы, харчовым магазінам, які, адступаючы, рускія не змаглі падпаліць. Пры ўездзе ў горад маршала Даву сустрэў маршалак дваранства п. Кроер, а па прыезду на плошчу і прадстаўнікі гарадскіх улад. Маршал выступіў перад гараджанамі з прамовай, якую перакладаў на польскую мову Кроер. Жаданаму госцю ўручылі ключы ад гораду. Зыход Салтанаўскай бітвы 11 ліпеня 1812 г. канчаткова на гэтым этапе вайны ўсталяваў ўладу французаў у горадзе. Ход і значэнне бітвы супярэчліва апісаныя ў розных крыніцах і ўяўляюць вялікую цікавасць. Але гэта прадмет асобнай грунтоўнай размовы. Адзначым толькі, што бой быў вельмі жорсткім і гарматную пальбу чулі не толькі ў Магілёве, але нават і ў Чавусах (больш 40 км ад Салтанаўкі!). Маршал Даву стаў першым губернатарам Магілёўшчыны. Пры ім была ўтворана часовая камісія для кіравання губерняй, так званая камісія «польскага праўлення». У паветах утварыліся падобныя павятовыя камісіі. Адзначым, што ў многіх месцах яны менавіта ўтварыліся, а не насаджаліся зверху французамі. Пасля адступлення расійцаў з Чавусаў, напрыклад, у горадзе яшчэ да прыходу французаў узнік «польскі муніцыпалітэт», які спрабаваў не дапусціць анархіі ў горадзе. У гонар Напалеона ў касцёле ішлі ўрачыстасці, а на харах быў выстаўлены французскі аднагаловы арол. У склад камісій па большай частцы ўваходзіла шляхта каталіцкага веравызнання. У жніўні была праведзена адміністрацыйная рэформа на манер французскі. Уезды сталі прэфектурамі, губерня – дэпартаментам. У Магілёве ўтварылася мэрыя. Нягледзячы на замацаваныя у гістарычнай літаратуры традыцыйныя ўяўленні аб паводзінах французскай арміі, аб разрабаванні Магілёва, ва ўспамінах намі не знойдзена згадак аб масавых рабунках французаў у гарадах Магілёўшчыны. Больш таго, амаль усе адзначалі карэктныя паводзіны французаў да насельніцтва. К.К. Арнольдзі прама пісаў, што «французы ўвогуле вялі сябе прыстойна («благонравно») і не было нараканняў на іх. А.М. Раманоўскі падцвярджае: «Не магу сказаць, каб гэтыя атрады занімаліся рабункамі і гвалтам...». У этнічна-французскіх злучэннях была высокая дысцыпліна. Марадзёрства імкнуліся выкараняць у зародку. Ужо на чацвёрты дзень знаходжання ў горадзе, згодна ўспамінаў К.К. Арнольдзі, два французскія салдаты былі расстраляны. Па гораду хадзілі чуткі, што прычынай гэтага сталі скаргі гаспадароў салдат на пабоі з іх боку маршалу Даву. Ігумен Арэст таксама згадвае акт расстрэлу марадзёраў: «Урад французскі за папакрадванне французскімі радавымі салдатамі ў Магілёўскіх мяшчан некаторых рэчаў асудзіў оных, адчаго асуджаных чатыры салдаты прыведзены былі ў завулак бліз валу супраць варот архірэйскай канюшні..., і па прычытанню на французскай мове прысуду, завязаўшы вочы асуджаным, паставя іх на калені, стрэлілі ў іх з ружжаў, коі ў тую ж мінуту пападалі мёртвымі і зарылі іх там жа ў валу». Этнічна-нямецкіх частак тут было няшмат. Асабліва ласкавым абыходжаннем з жыхарамі яны не запомніліся. Больш часу ў гарадах стаялі так званыя польскія войскі. Да іх адносіліся, як этнічна-польскія злучэнні, так і набраныя ў Літве і на Беларусі. Многія з іх знаходзіліся ў стадыі фарміравання. Баяздольнасць і дысцыпліна ў іх былі ніжэйшыя за французскія. Яны не мала прычынілі крыўд жыхарам Магілёва. Агульнага рабунку аднак не было, тым не менш многія лаўкі яўрэяў былі ўзламаныя. Хто тут больш шчыраваў: войскі, марадзёры, ці мясцовыя рабаўнікі, цяжка сказаць. Бо, напрыклад, у Чавусах яўрэйскія кабакі былі «разбіты» пасля ўходу рускіх войскаў і яшчэ да прыходу французскіх. Так што да з’яўлення французаў «чернь» паспела ўдосталь пакарыстацца дармавой гарэлкай. З прыходам французаў усталяваўся пэўны парадак. Многія багатыя жыхары самі запрашалі французаў да сябе з мэтай аховы сваіх дамоў ад злодзеяў і рабаўніцтва. (Летам французскія атрады на дамах імкнуліся не кватэравацца). Як ні дзіўна аб марадзёрах больш пісалі ў сваіх лістах, успамінах з вялікім жалем самі французскія афіцэры. Бо, калі ў гарадах падтрымліваўся парадак, пастаўкі ў французскую армію і падаткі больш-менш справядліва размяркоўваліся, то іншая сітуацыя склалася ў вёсцы. Яна пацярпела як ад аступіўшай рускай арміі (многія жыхары скардзіліся французам на тое, што казакі звялі апошні скот), так і ад рэквізіцый французскай. Тут было больш свавольства і марадзёрства. Таму сяляне вымушаны былі масава хаваць жывёлу ў лясах. Як на тэрыторыі, занятай французскай так і рускай арміямі назіралася масавае непадпарадкаванне сялян сваім памешчыкам. Ігумен Арэст прама піша, што «сяляне... адмаўляліся ад выканання сялянскіх павіннасцей,... не адбывалі работ і прыгонаў... у самы рабочы летні час прыпыніліся ўсе палявыя і лугавыя справы... ». Архірэйскія сяляне разрабавалі Барсукоўскі архірэйскі фальварак: амбары разбілі, хлеб раскралі, разабралі некалькі бочак гарэлкі з вінакурні і з амбараў, цягнулі яе вёдрамі, гарлачамі, гаршкамі – хто чым мог, разабралі жывёлу і птушак. Гэты факт у свой час падаваўся як акт помсты архірэю за здрадніцтва Радзіме. Але такія ж выступленні былі і ў памешчыкаў, і ў гарадах, дзе як ужо адзначалася, рабавалі і кабакі, і лаўкі. Магілёўскі губернскі маршалак дваранства пісаў пазней: «Сяляне аддаваліся хваляванню..., рабілі рабункі. … раскрадалі маёмасць і, у рэшце, апошняе імкненне зрабілася па ўсей губерні агульным». Але неўзабаве па гарадах і мястэчках Магілёўскай губерні былі разасланы ваенныя каманды пад назвай «Осhranа». Невялікія атрады размяшчаліся ў фальварках па просьбе памешчыкаў і Магілёўскага архірэя дзеля навядзення парадку і аховы ад рабункаў рэгулярных злучэнняў французскай арміі, якая рухалася праз Магілёўшчыну. Складалі іх выхадцы з Польшчы, Беларусі, Літвы. «Ахова» хутка прывяла сялян у «паслухмянасць і падпарадкаванне». Каманды вялі сябе прыстойна, масавых рабункаў не дапускалася. Нават расійскія крыніцы прызнаюць, што гэтаму ў немалай ступені спрыялі мясцовыя «камісіі польскага праўлення». Яны пераконвалі каманды ўтрымлівацца ад рабункаў і гвалту, каб не абудзіць агульнага паўстання праваслаўных». Якія б не былі мэты, але пэўны парадак даволі хутка ўсталяваўся. Боязь сялянскіх хваляванняў была небеспадстаўнай. Жадаў таго Напалеон, ці не, але французская армія несла з сабой лозунгі і ідэі французскай рэвалюцыі: свабоды, роўнасці, братэрства. Чуткі аб вызваленні сялян ад прыгону хадзілі па абодва бакі фронту. Рускае дваранства таксама баялася паўстання сялян. I падпішы Напалеон дэкрэт аб вызваленні сялян, на які так спадзявалася частка напалеонаўскага акружэння, то падзеі маглі мець самы нечаканы працяг. Але гэтага не здарылася. Сялянства прыняло на сябе асноўны цяжар ваенных паставак, што не магло не выклікаць яго пасіўнага, ці актыўнага супраціўлення. Тым не менш падцвярджэння традыцыйным разважанням аб моцным партызанскім руху ў крыніцах не бачна, прынамсі на Магілёўшчыне. Па сутнасці, у наваколлі Магілёва больш-менш значныя сялянскія партызанскія атрады былі толькі ў паўночна-заходняй частцы сучаснага Бялыніцкага р-на. Жыхары вёсак Клеўкі, Стараселле, Эсьмоны сем’ямі з жывёлай сыходзілі ў лясы і балоты, якіх хапала ля вёсак. Арганізаваўшы атрады самааховы, яны, з цягам часу, пачалі нападаць на фуражныя каманды і маёнткі мясцовых памешчыкаў. Для навядзення парадку сюды нават быў накіраваны карны атрад. Вёскі знаходзіліся ля гасцінца на шляху руху французскіх атрадаў. З сялян больш патрабавалі ваенных паставак, што, відаць, і выклікала такія формы супраціўлення. Даволі моцным быў антыфеадальны рух (аб’ектыўна ён на карысць расійскай арміі – спрыяў зрыву нарыхтоўчых мерапрыемстваў), але яго наўрад ці можна назваць нацыянальна-вызваленчым рухам. Сяляне большай часткай баранілі сваю маёмасць, а не ваявалі з французамі. Яны ўцякалі ў лясы ад вайны, пабораў і марадзёраў. У любым выпадку відавочна, што партызанскі рух на Магілёўшчыне быў значна слабейшы чым у рускіх расійскіх губернях. Тут няма і гаворкі аб 3-х, 4-х тысячных партызанскіх атрадах, тысячах партызан у адным уездзе і г. д. Па вялікім рахунку партызаны ва ўсходняй Беларусі – гэта перш-наперш конныя атрады расійскай арміі, якія дзейнічалі аўтаномна на флангах і ў тылу арміі Напалеона. У гарадах далей прыватных размоў і чутак справа не ішла, за выключэннем паўлегендарнага паведамлення ў «Семейных преданиях могилёвцев» аб мяшчанах, якія – злобствавалі на французаў і забівалі іх пры першым зручным выпадку каламі (згадваецца нават адзін герой – «здаравенны дзяціна Аверка», які забіў 7 французаў). Прыкладаў руху супраціўлення ў гарадах пакуль не выяўлена. Меркаванню Карнейчыка аб пабудове ўмацаванняў у Магілёве з-за боязі народнага паўстання ў запісах ігумена Арэсты падцвярджэння, на наш погляд, таксама няма. Хутчэй за ўсе гэта былі звычайныя ваенныя мерапрыемствы: будаўніцтва абарончых умацаванняў у Лупалаве, ахова стратэгічна важных мастоў праз Днепр... Магілёўская шляхта ў масе сваёй падтрымала Напалеона, звязваючы з яго асобай планы адраджэння Рэчы Паспалітай. Тут трэба згадзіцца з Доўнар-Запольскім, які пісаў: «Свабодная Польшча ў яе мінулым стала ўяўляцца ім тым ідэалам, да якога трэба імкнуцца, а свабода Польшчы звязвалася з магчымасцю дабіцца свабоды і на Беларусі, і ў Літве. Гэта платформа аб’ядноўвала мясцовыя нацыянальныя элементы, літоўскія і беларускія, з палякамі і раней спаланізаванымі землякамі. Таму нядзіўна, што ўсякі заклік да свабоды Польшчы знаходзіў сабе спачувальны водгук сярод шматлікіх беларускіх элементаў». У канцы ліпеня ў Магілёве кватараваў польскі корпус Панятоўскага. Апошні сабраў канферэнцыю шляхты, якая прыняла рашэнне далучыцца да Польшчы. У гарадах і мястэчках назіраўся патрыятычны ўздым. Зноў стала модным старажытнае адзенне: кунтышы з вылетамі, канфедэраткі... Святочна адзначаліся перамогі Напалеона пад Смаленскам, Барадзіно, уваход у Маскву, дзень нараджэння Напалеона. Нацыянальныя гвардзейцы і жандармы з мясцовых дабраахвотнікаў (па Арэсту да 70-ці чалавек) у Магілёве з задавальненнем адсякалі ў двухгаловых арлоў на шыльдах па адной галаве. У горадзе застаўся толькі двухгаловы арол на высокім шпілі гарадской ратушы, куды не паспелі дабрацца. Тым не менш цмяныя заявы Напалеона, неакрэсленасць стану зноў утворанага Вялікага Княства Літоўскага, цяжар ваенных паставак стрымлівалі гэты патрыятычны запал. Рэкруцкі набор ішоў на Магілёўшчыне вяла. Значную частку насельніцтва гарадоў і мястэчак Магілёўшчыны складалі ў гэты час яўрэі. Асабліва шпарка пачала расці іх ўдзельная вага пасля ўвядзення расійскімі ўладамі «рысы аседласці». Таму іх адносіны да згаданых падзей уяўляюць таксама вялікую-цікавасць. Як бачна з успамінаў сведкаў вайны 1812 г. яўрэі, як народ практычны і асцярожны ў адносінах з уладамі, захоўвалі знешні спакой. «Пры набліжэнні войска Напалеона ў яўрэяў не было відаць ні радасці, ні страху, ні смутку, ні маркоты»... Іх багатая шматвяковая гісторыя мабыць падказвала ім, што «ўсё перамелецца». Праўда, калі новая ўлада ўсталявалася, яўрэі былі лаяльнымі да яе. Яны выконвалі загады, рабілі неабходныя пастаўкі. Можна меркаваць, што з новымі парадкамі яны маглі звязваць надзеі на ліквідацыю тых эканамічных і палітычных абмежаванняў для яўрэяў, якія ўвялі расійскія ўлады. Сведка падзей К.К. Арнольдзі ва успамінах пісаў, што яўрэі «у час знаходжання французаў намагаліся ў размовах пазбягаць рускай мовы і гаварылі пераважна па-польску, нават рускія грошы прымалі толькі са скідкай. Па выгнанню ж непрыяцеля ўсё змянілася – сталі размаўляць па-руску і замежная манета страціла ў іх нармальны кошт». Увогуле, можна сказаць, што гарады і шляхта Магілёўшчыны ў большасці з прыхільнасцю, або нейтральна ставіліся да прыходу французаў і віталі пачатак аднаўлення ВКЛ, і толькі зрэдку варожа. Нездарма Доўнар-Запольскі лічыў Магілёў «другім буйным горадам, дзе была выяўлена асаблівая прыхільнасць да французаў. Тут яны сустрэлі вялікае спачуванне не столькі ў спаланізаванага насельніцтва, колькі ў беларускага і ў праваслаўнага. Цэлы шэраг буйных асоб губерні апынуўся ў ліку заўзятых прыхільнікаў французаў», у тым ліку і мясцовы праваслаўны епіскап Варлаам, іераманах Арэста... Абыйсці асобу Варлаама ў падзеях 1812 г. немагчыма, як немагчыма ў некалькіх сказах даць адзнаку яго дзейнасці ў тых складаных варунках. У запісках ігумена Арэсты змешчаны фармуляр архіепіскапа, згодна з якім Варлаам – Шышацкі нарадзіўся ў 1750 г. Родам быў з Украіны, з пераяслаўскіх пасялян. Вучыўся ў Пераяслаўскай семінарыі, Кіеўскай акадэміі. Як «пярвейшы па поспехах» студэнт Акадэміі Рыгор Шышацкі быў пасланы з яшчэ адным студэнтам за казённы кошт для далейшай адукацыі ў Рым, але з-за ваенных дзеянняў у Італіі вымушаны быў вярнуцца (спрэчны момант біяграфіі – аўт.). Як чалавек таленавіты, ён хутка рухаўся па царкоўнай службовай лесвіцы. Пасля пастрыжэння ў манахі ў 1776 г. служыў рэктарам Пераяслаўскай семінарыі, ігуменам у Мінскай епархіі. Потым зноў служба ў Пераяслаўскай епархіі. У 1787 г. ён накіраваны сінодам для кіравання Віленскім Свята-Духаўскім і іншымі прыпісанымі да яго манастырамі. Але з-за быўшага ў краі «возмущения» збег на Беларусь, дзе пражываўу Буйніцкім Свята-Духаўскім манастыры ля Магілёва. Дзякуючы апякунству Георгія Каніскага ягоная кар’ера мела шчаслівы працяг і ў 1795 г. ён – епіскап Валынска-Жытомірскі, а з 1805 г. – Магілёўскі. З 1808 г. яму нададзены сан архіепіскапа Магілёўскага і Віцебскага. З пачатку вайны 1812 г. праваслаўная царква апынулася ў вельмі складаным становішчы. Амаль усе мемуарысты адзначаюць, што касцёл адразу стаў на бок «непрыяцеля». У каталіцкіх храмах ішлі ўрачыстыя малебны ў гонар вызваліцеля – Імператора Напалеона і г. д. У Рымска-каталіцкіх касцёлах, па дадзеных Арэста, пры багаслужэннях Імператара ўспаміналі так: «Спаси Господи люди Твоя и спаси императора Французскаго, короля Италийскаго и возобновителя Польши Великаго Наполеона... » А ў звычайных касцёльных спевах спявалі: «от глада, огня, войны, от внезапной и нечаянной смерти и злых Москалев Русаков сохрани нас Господи». Святары ж Грэка-Праваслаўнай царквы з аднаго боку не мелі права не выконваць загады Сінода і не падтрымліваць Імператара Аляксандра, а з другога боку, былі на занятай французскай арміяй тэрыторыі, належалі да пануючай царквы ворага... Пасля ўступлення ў Магілёў французы прыпынілі службу ў праваслаўных цэрквах, манастырах. У архіярэйскім доме кватаравалі польскія афіцэры і чыноўнікі... Спаскую царкву пастанавілі ўчыніць прыдворным касцёлам Панятоўскага, а Магілёўскай семінарыі «будынкі заняты былі швальнёю армейскай, дзе ўсе магілёўскія краўцы і шаўцы, хрысціяне і яўрэі шылі на французскія і польскія паўкі мундзіры і боты і ўсё патрэбнае». У такіх умовах 14 ліпеня па прадпісанні часовай камісіі і вуснаму загаду маршала Даву архіепіскап Варлаам «з усімі кансісторскімі членамі, сакратаром, канцылярскімі служыцелямі і з усім народам па форме ўчыніў на вернасць паслухмянасць Напалеону прысягу» ў кафедральным Іосіфскім саборы. Надалей архіепіскап даволі строга прытрымліваўся яе і выконваў прадпісанні мясцовай адміністрацыі. Замест імя імператара Аляксандра ў малебнах згадвалася імя Напалеона па форме: «великодержавнаго Государя, Французскаго императора и Италийскаго короля Великаго Наполеона и супругу его императрицу королеву Марию Луизу». Па такой форме праходзіла служба як у гарадскіх, так і ў вясковых Магілёўскай епархіі цэрквах, дзе прымалі прысягу. Рапарты, якія падцвердзілі прысягу, даслалі і з Мсціслава, Чавусаў, Быхава, Чэрыкава. Па дадзеных Арэста Варлаам падпісаўся і пад «канфедэрацыю Французскую» у тым, што ён павінен ахвяраваць дзеля карысці французаў супраць Расіі ўсім тым, чым толькі можа. Якія матывы рухалі Варлаамам? Былі гэта ўласныя амбіцыі (перспектыва стаць праваслаўным патрыярхам у будучай Рэчы Паспалітай), меркантыльныя інтарэсы (боязь страты ўласнай маёмасці, ці ўлады)? Жаданне дапамагчы насельніцтву края вызваліцца ад расійскага прыгнёту, ці натуральнае імкненне абараніць даручаную яму перад богам паству ад уціску і цэрквы ад глумлення? Па крыніцах, якія маюцца у нас сёння, вызначыць гэта цяжка. Сам уладыка ўжо пад следствам прытрымліваўся апашняй версіі. Ён сцвярджаў, што душу сваю паклаў, намагаючыся абараніць паству ад ворага і, дзякуючы гэтаму «праваслаўны народ з яго духавенствам не цярпеў за веру, і ніякай ні ад каго знявагі не учынена». Гэтая аргументацыя, зразумела, не была ўладамі прынята, наадварот указвалася, што не бачна з справы, каб да той прысягі быў які прымус ці насілле, апроч адной пісьмовай з часовай камісіі адносіны». За сваю дзейнасць Сінодскім указам ад 30 мая 1813 г. Варлаам быў пазбаўлены сана і свяшчэнства. З архіепіскапа на 63 годзе жыцця ён стаў простым манахам. Некалькі гадоў у якасці званара і брамніка ён пражыў у Наўгарад-Северскім Спаскім манастыры. Паступова аслеп і 18 ліпеня 1820 г. памер. Цікава, што ён захаваў пэўную павагу і спачуванне мясцовай інтэлігенцыі. «З шкадавання да пакутніка» да яго прыходзілі чытаць яму. Як бы мы не ацэньвалі дзейнасць Варлаама (Шышацкага), але называць яго, як раней здраднікам свайму народу, народу, які і сам у масе сваёй з прыхільнасцю, або нейтральна паставіўся да прыходу французаў, на наш погляд, нелагічна. Як, напэўна, і рана, без дадатковых даследванняў, запісваць яго ў патрыёты Беларусі. У кастрычніку 1812 г. Напалеон выступіў з Масквы. Пачалося адступленне вялікай арміі. Апроч агульнавядомых ваенна-стратэгічных прычын гэтага была і яшчэ адна, на якую раней не акцэнтавалі ўвагу расійскія гісторыкі. Гэта эпідэмія тыфу. Яна вельмі моцна нашкодзіла французскаму войску, якое знаходзілася далёка ад сваіх баз, горш харчавалася. Салдаты не былі прыстасаваны да мясцовага клімату. Іх арганізм быў аслаблены. Смерць касіла іх сотнямі. Падцвярдженне гэтаму мы знаходзім і ў запісках Арэсты: «У месяцах Верасні і Кастрычніку ў Магілёве шмат памёрла французскага і польскага войска, усякі дзень па некалькі вазоў памерлых, голых, вывозілі за горад у поле і зарывалі ў вялікія ямы па некалькі дзясяткаў чалавек у адну яму кідалі, а таксама і ў загарадным Магілёўскім Пячэрскім лазарэце хавалі па 50 чалавек у адну яму»... Перад сыходам з Магілёва французскага войска пачалося было рабаўніцтва купецкіх лавак, але яго суняў мясцовы маршалак дваранства Кроер. Выступілі французы з горада арганізавана, пры гэтым пакінулі атрад, які павінен быў спаліць харчовы магазін. Але гэтаму перашкодзіў атрад графа Ажароўскага, які пад вечар 12 лістапада імкліва ўварваўся ў Магілёў. Руская армія авалодала значнымі запасамі харчавання і фуражу. Тут адпачывалі войскі, былі арганізаваны шпіталі. Досыць цікавым уяўляецца супастаўленне лёсу палонных французскіх і расійскіх салдат і афіцэраў у Магілёве. Па ўспамінах Арнольдзі, пасля бою пад Салтанаўкай рускіх палонных і параненых сабралі на гарадской плошчы. У іх ліку былі і два параненыя маёры. Становішча іх было неблагім. Яны вольна рухаліся ў межах горада. Афіцэрам, калі яны выздаравелі, пашылі карычневага колеру сюртукі з чырвонымі каўнярамі (відаць для адзнакі). Адзін маёр нават бесперашкодна франціў ў ім са сваім расійскім ордэнам св. Георгія чацвёртай ступені. Інвалідаў гарнізоннага батальёна, якія засталіся ў горадзе, таксама асабліва не чапалі. Пры адступленні французаў абодва маёры схаваліся ў падвале і шчасліва дачакаліся расійскай арміі. Здаровых жа палонных трымалі пад вартай, а пасля прыняцця прысягі на вернасць Напалеону рассылалі па сваім палкам. Французы, да іх гонару, падбіралі на палях бітваў, лячылі як французскіх, так і рускіх параненых. Значна меней пашчасціла рускім параненым воінам, якіх змаглі эвакуіраваць з-пад Магілёва. Іх накіравалі ў Смаленск, дзе яны трапілі ў самае пекла Смаленскай бітвы. Многія былі забіты, або згарэлі ў полымі пажару. Пасля адступлення французскай арміі ў Магілёў пачалі паступаць партыі палонных. Калі афіцэраў размеркавалі адносна неблага, то многім салдатам не пашчасціла. У прыватнасці, частку палонных загналі у дом пракурора з выбітымі шыбамі. Неўзабаве ў двары ўжо валялася «многа замерзлых цёл, зваленых у кучу, з якой потым вывозілі іх за горад і палілі. Безумоўна вялікай смяротнасці сярод французскіх палонных спрыялі суровыя зімнія ўмовы надвор’я. Пасля ўстанаўлення расійскай улады ў губерні было праведзена следства па прыняццю прысягі Напалеону мясцовымі чыноўнікамі. Большасць свецкіх асобаў не праследавалася, бо трапіла пад амністыю. Праўда, разам з архіепіскапам рознага роду пакаранні панеслі многія асобы царкоўнага і свецкага звання з ведамства Магілёўскай епархіі. На іх месцы былі нават прысланы чыноўнікі з Смаленскай, Чарнігаўскай і Палтаўскай епіскапій, а таксама ўзяты семінарысты Магілёўскай семінарыі. Неўзабаве святароў фактычна таксама амніставалі, дазволілі свяшчэннаслужэнне тым, каму спачатку яго забаранілі, загадаў пры гэтым у шэсць нядзельных дзён пры народзе накладаць перад святымі абразамі па 50 зямных паклонаў. Усіх зноў прывялі да прысягі Імператару Аляксандру. Вайна 1812 г. стала моцным выпрабаваннем для беларускага народа. Голад, тыф касіў не толькі французскія і рускія войскі, але і мясцовае насельніцтва. Страты людзей былі велізарныя. У Магілёўскай губерні па рэвізіі 1811 г. налічвалася 359 946 чалавек мужчынскага полу памешчыцкіх і духоўных сялянаў, а па рэвізіі 1816 г. – 287 149 чалавек! Такім чынам, і праз чатыры гады пасля вайны ў губерніі было на 72 797 чалавек, – 1/5 меней чым да вайны. Пры гэтым трэба ўлічваць, што яе паўднёвыя раёны (сучасная Гомельшчына) былі амаль незакранутыя ваеннымі дзеяннямі. Вайна нанесла і вялікія матэрыяльныя страты. Сам Магілёў, праўда, параўнальна мала пацярпеў. Рускія афіцэры па ўступленні ў горад са здзіўленнем гаварылі: «Горад Магілёў шчасліва ўвесь уцалеў, ды і няма шчаслівейшага горада з усіх гарадоў, забраных непрыяцелем, як Магілёў; а нашу – то матушку Маскву непрыяцель дзярэўняю зрабіў... і нават слядоў няма, што вораг быў у ім». Яны звязвалі гэты факт з прысягай насельніцтва на вернасць Напалеону. Але паўночныя раёны Магілёўшчыны, дзе праходзілі арміі, былі моцна спустошаны. Рэквізіцыі рабілі як французскі, так і расійскі бок гэтай вайны. У якасці прыкладу можна прывесці прашэнне сялянаў Дзебашыцкага староства (зараз Бялыніцкі раён) у Мінскую казённую палату ў красавіку 1813-га года. Сяляне скардзіліся на тое, што французы «што ў каго толькі знайсці маглі паадбіралі...». А калі праходзіла каля староства руская армія, то «ўсе рэшткі хлеба і жывелы часткаю пад квітанцыі, а найбольш без іх пазабіралі. Сяляне пазбавіліся ўсіх сродкаў для існавання, некаторыя паўміралі, а іншыя паразыходзіліся». Найбольш пакутваў просты люд, нягледзячы на тое, што ў вайне двух імперый ён не выказваў вялікага жадання ні дапамагаць французскай арміі, ні актыўна ўздымацца на антыфранцузскую барацьбу. 1995 г.