Паліна Платава

 

«Марыська чарнабровая мая,

Дзе шчасце, доля ясная твая?

Усё прайшло і не збылося ў часе.

Адна страшэнна горыч засталася,

І каменем на сэрца смутак лёг.

Калі ўжо нас за нашу праўду Бог

Пачаў караць і, з вісельняй у згодзе,

Нам прападаць прызначыў пры ўваходзе

У вечны сад, то мы хутчэй загінем,

Чым скардзецца пачнем на марны лёс,

Хутчэй ад шчасця і саміх нябёс

Адмовімся, а праўды не пакінем…»

Кастусь Каліноўскі

 

Акрэслю спектакль «Майго юнацтва крылы…» па творы Аркадзя Куляшова «Хамуціус» (жанр – драматычная паэма) двума словамі: ён філасофскі і складаны. Складаны, як наогул усё чалавечае жыццё, як выбар галоўнага героя, Кастуся Каліноўскага, як яго лёс і лёс Марысі. Каб зразумець складанасць гэтай пастаноўкі, трэба быць сапраўдным філосафам. А яшчэ – прыйсці на спектакль падрыхтаваным: калі не прачытаць паэму «Хамуціус», то хаця б ведаць гісторыю Каліноўскага. Інакш спектакль вы не зразумееце: вельмі высокую планку ўзяў рэжысёр Уладзімір Савіцкі.

Дзеянне пачынаецца з сімвалаў. Наогул, мы іх сустракаем яшчэ раней: у тэатральнай праграмцы. Яна, як зняволены ў турме, перасечана чорна-белымі палосамі. І чорна-белыя буслы ляцяць па іх.

Тыя ж палосы на сцэне. Вяроўкі, якія круцяцца змеямі. Дарэчы, іх пяць. «Пяць прозвішчаў – пяць жаўранкаў» у Каліноўскага. Пяць лёсаў Кастуся ўвасоблены ў гэтых вяроўках. Ужо ёсць, над чым паразважаць. І паланэз… у выкананні мерцвякоў (паміж імі жывы толькі адзін – Каліноўскі (Генадзь Гаранскі)! Потым гэтыя прывіды, пакараныя паплечнікі Каліноўскага, грацыёзна знікаюць за поласы. Ён застаецца адзін на цёмнай сцэне. Глядач ужо заінтрыгаваны такім містычным напружаным пачаткам, і ён чакае далейшага нарастання псіхалагізму.

Што ж, дачакаўся! Псіхалагізму ў спектаклі нават занадта шмат! На сцэне мы бачым «плынь свядомасці»: душэўны стан героя перад смяротным пакараннем. Думкі яго абарваныя, нелінейныя. Гэта кавалачкі ўспамінаў, сны, якія суплятаюцца з рэчаіснасцю і ўтвараюць хаос у сэрцы Кастуся.

«Хто ты? Мабыць, царок мужыцкі?» – з непрыхаванай іроніяй пытаецца ў Каліноўскага ксёндз (Аляксандр Зелянко).

«Хто ты?» – пытаецца ў Кастуся цыганка (Вольга Сініца). Вар’ят? Бо, здаецца, толькі вар’ят можа абраць смерць з-за ідэі, а не шчаслівае жыццё са сваёй каханай… А Каліноўскі нават не заўважае гэтых спакус. Ён чуе толькі, як пяе жаўранак. Ён упэўнены, што гэты спеў «на ўваскрашэнне жыцця».

«Хто ты?» – зноў гучыць. Цяпер ужо следчы не разумее, чаму гэты дурань жыць не хоча. Навошта яму гінуць, ды яшчэ дарма?

Чорнымі маланкамі ляцяць на Кастуся гэтыя пытанні. Следчы – у чорным, ксёндз – таксама. А цыганка – з чырвоным платком. Добра выкарыстоўвае колеры рэжысёр, сімвалічна. Яшчэ больш узрастае напружанне з-за пластыкі: жудасны паланэз, барацьба Кастуся і следчага, цёмныя прывіды, якія раздзіраюць героя…

А самае цяжкое выпрабаванне ўвасабляецца не ў цёмным страшным вобліку. Не! Яно яшчэ страшнейшае з-за сваёй прыгажосці… Гэта каханне. Гэта Марыся. Яна прыйшла – і сцэна змянілася. Вяроўкі сталі арэлямі, паўсюль – белыя вяночкі. І яны гуляюць, жартуюць, смяюцца! Яны шчаслівыя!

Раптам шчасце знікае. Мы зноў у турэмнай камеры. Марыська – марыянетка ў руках следчага. Яе вочы – мертвыя. Гэта кульмінацыйны момант у спектаклі, калі Кастусь павінен зрабіць выбар:

«Зазнаўшы лёс нявольніцы, не будзе

Марыся ўжо Марысяю былой.

А я, аддаўшы глуму і пакуце

Ўсё, што сэрца лічыць дарагім,

Хіба не стану для яе чужым?

Не! Хай даруе мне высакародны

Злачынец, толькі ў час перадсмяротны

Я за сваю свабоду не прадам яе свабоду!»

Розную рэакцыю выклікаюць гэтыя словы, гэты выбар Каліноўскага. Нават сам Уладзімір Савіцкі казаў: «Я, здаецца, зразумеў бы, калі б дзеля кахання Каліноўскі ахвяраваў усім астатнім».

Але ж у самым канцы спектакля мы зноў чуем песню жаўранка. Дык, мабыць, выбар зроблены правільна?

Пакуль глядач разважае над гэтым, на сцэне акцёры ўжо спяваюць фінальную песню:

«Адчуў я прагу вышыні,

Зямля дала мне сілы,

Мяне ўзнялі юнацтва дні –

Майго адлёту крылы.

Рвануся з месца, каб набраць

Паветра ў грудзі й жылы.

Няхай ляцяць, ляцяць, ляцяць

Майго юнацтва крылы!»

Спачатку ты ў нейкай збянтэжанасці. Ніяк не можаш уцяміць, пры чым тут крылы юнацтва, калі спектакль пра Каліноўскага. А потым усё становіцца зразумелым: менавіта з-за гэтых магутных крылаў за спіной Кастуся яго душа так высока ўзнялася!

Неадназначнасць спектакля

Як ужо было падкрэслена, «Майго юнацтва крылы…» – спектакль філасофскі, а таму складаны. Форму ўспамінаў, якую выкарыстоўвае рэжысёр, не кожны глядач (тым больш, юны!) зразумее. А тыя, хто зразумеюць, аддадуць гэтаму занадта шмат часу… Вось у чым праблема ідэальнага па сэнсе і сцэнаграфіі спектакля. Таму і водгукі на гэтую пастаноўку можна сустрэць розныя.

Мабыць, «Майго юнацтва крылы…» як твор класічнай літаратуры: не кожнаму было лёгка чытаць, напрыклад, «Злачынства і пакаранне», але ж геніяльнасць гэтага твора відавочная. Так і з пастаноўкай Савіцкага. Не ўсякі яе зразумее, але ж трэба паспрабаваць.